شرح خدمات طرح توسعه منظومه روستایی با تأکید بر اشتغال‌زایی

شرح خدمات طرح توسعه منظومه روستایی با تأکید بر اشتغال‌زایی در سال 1397 ذیل طرح آمایش استان و سایر طرح‌های فرادست تهیه شده است.

طرح توسعه منظومه روستایی با تأکید بر اشتغال‌زایی، طرحی است که به منظور توسعه یکپارچه، هماهنگ، فراگیر و پایدار سکونتگاه‌های روستایی از طریق انتظام فضایی منظومه در قالب شبکه‌های محلی و ناحیه‌ای و با تأکید بر روابط و پیوندهای روستایی – شهری تدوین شده است. افزودن بر این، محتوای این طرح بر ترغیب حکمروایی محلی از طریق مشارکت مردمی و به ویژه تقویت فعالیت‌ها (اشتغال‌زایی) و معیشت، روابط و مناسبات کارآمد اجتماعی – اقتصادی واحدهای سکونتگاهی منظورمه، هم به لحاظ درونی و بین سکونتگاهی و هم از نظر برونی و بین منظومه‌ای تأکید می‌ورزد.

محدوده طرح توسعه منظومه و اشتغالزایی روستایی، قلمرو تقسیمات سیاسی یک یا چند بخش است.

فهرست شرح خدمات طرح توسعه منظومه روستایی :

• مقدمه طرح (بیان مسئله و روش‌شناسی طرح)

بخش نخست:

فصل نخست: شناخت و تحلیل ویژگی‌های ساختاری – کارکردی منظومه

1-1- موقعیت منظومه

1-2- شناسایی مسائل کلیدی منظومه از نگاه جامعه محلی(با تأکید بر شناسایی مسائل و چالش‌ها و ارائه راهکارها)

1-3- ویژگی‌های ساختاری و عملکردی نظام محیطی – بوم‌شناختی

1-3-1- ساختار زمین و اشکال ناهمواری
1-3-2- ویژگی‌های آب و هوایی
1-3-3- ویژگی‌ها و قابلیت‌های منابع آب سطحی و زیرزمینی (به تفکیک آب شرب و کشاورزی)
1-3-4- خصوصیات و پراکنش انواع خاک‌ها و قابلیت استفاده از اراضی
1-3-5- خصوصیات و پراکنش پوشش گیاهی و قابلیت استفاده از آنها
1-3-6- عرصه‌های باارزش زیست‌محیطی (حفاظت شده و قابل حفاظت)
1-3-7- سوانح طبیعی (زلزله، سیل، طوفان، خشکسالی و …)

الف) لرزه‌خیزی (زلزله، رانش، لغزش و …)
ب) جریان و شدت بادها و عوارض آن
ج) جریان رواناب سطحی و سیل
د) خشکی و خشکسالی
ه) شناسایی سکونتگاه‌های واقع در محدوده سوانح و خطرات طبیعی
و) مدیریت ریسک (اقدامات پدافند غیرعامل)

1-3-8- مسائل زیست‌محیطی

الف) حساسیت‌های زیست‌محیطی (خشکی و دریا، تالاب‌ها، اکوسیستم‌های حساس)
ب) نحوه دفع فاضلاب، هرز آب و هدایت رواناب
ج) دفع زباله
د) بهداشت محیط
ه) نحوه برخورد و حفاظت از منابع طبیعی

1-3-9- پهنه‌بندی محیطی – بوم‌شناختی منظومه
جمع‌بندی: تدوین قابلیت‌ها و محدودیت‌های محیطی – بوم‌شناختی منظومه

1-4- ویژگی‌های نظام کالبدی در سطح سکونتگاه‌ها و منظومه

1-4-1- تعداد و پراکنش مکانی سکونتگاه‌ها (اعم از شهری، روستایی و عشایری)
1-4-2- شبکه ارتباطی درون منظومه‌ای (بین سکونتگاه‌های منظومه) و برون منظومه‌ای
1-4-3- کمیت و کیفیت کاربری‌های مختلف در سطح منظومه (شامل کاربری سکونتی، کشاورزی، صنعتی، خدماتی، شبکه راه‌ها و سایر کاربری‌ها)
1-4-4- پراکنش و کیفیت خدمات در وضع موجود

1-4-4-1- زیرساخت‌ها (آب، برق، گاز، راه و …)
1-4-4-1- خدمات عمومی (شامل: خدمات آموزشی، بهداشتی – درمانی، ارتباطی و حمل و نقل، رفاهی – فراغتی و …)

1-4-5- پهنه‌بندی کالبدی منظومه
جمع‌بندی: تدوین قابلیت‌ها و محدودیت‌های کالبدی منظومه

1-5- ساختار و عملکرد اجتماعی – فرهنگی در سطح سکونتگاه‌ها و منظومه

1-5-1- ساختار و ترکیب جمعیت

1-5-1-1- تعداد و تحولات جمعیت و خانوار (شهری، روستایی و عشایری)
1-5-1-2- ساختار سنی و جنسی
1-5-1-3- رشد جمعیت (نرخ رشد، میزان باروری، مرگ و میر و مانند آن)
1-5-1-4- تحرک جمعیت و مهاجرت

1-5-2- ساختارهای آموزشی

1-5-2-1- امکانات آموزش تحصیلی، مذهبی و حرفه‌ای
1-5-2-2- سطح آموزش و سواد (با تأکید بر ساخت‌های سنی و جنسی)

1-5-3- مهارت‌های فردی و گروهی با تأکید بر شناسایی جوانان و سرپرستان خانوار جویای کار
1-5-4- طایفه‌بندی سطح سکونتگاه‌های منظومه
1-5-5- روابط و مناسبات فردی و گروهی

1-5-5-1- مشارکت و همیاری
1-5-5-2- اعتماد جمعی
1-5-5-3- انسجام اجتماعی در سطح روستاها

1-5-6- ارزش‌ها، باورها و هنجارهای اجتماعی – فرهنگی (دینی – مذهبی و …)
1-5-7- پهنه‌بندی اجتماعی – فرهنگی (با تأکید بر همگرایی و واگرایی)
جمع‌بندی: قابلیت‌ها و محدودیت‌های ساختار اجتماعی – فرهنگی

1-6- ساختار و عملکرد اقتصادی در سطح سکونتگاه‌ها و منظومه

1-6-1- منابع اقتصادی منظومه و روستاهای آن

1-6-1-1- منابع طبیعی تولید (آب، خاک و …)
1-6-1-2- کیفیت و کمیت منابع انسانی (سطح اشتغال، نیروی کار، منابع دانشی رسمی و ضمنی، مهارت‌ها و …)
1-6-1-3- منابع انرژی و سوخت

1-6-2- مالکیت عوامل تولید
1-6-3- ساختار تولید و تأسیسات تولیدی
1-6-4- فعالیت‌های اقتصادی

1-6-4-1- فعالیت‌های تولید کشاورزی (شامل زراعت، باغداری، دامپروری و …)
1-6-4-2- فعالیت‌های تولید صنعتی (شامل صنایع کارگاهی، صنایع دستی، صنایع کارخانه‌ای و …)
1-6-4-3- دامنه و شکل فعالیت‌های خدماتی (شامل حمل‌ونقل، بازرگانی، گردشگری و …)

1-6-5- بازار و بازاریابی تولیدات

1-6-5-1- فنون بازاریابی و دسترسی به بازار
1-6-5-2- ساز و کارهای حاکم بر بازار

1-6-6- سرمایه‌گذاری و تسهیلات مالی

1-6-6-1- منابع تأمین سرمایه (رسمی و غیررسمی)
1-6-6-2- حجم دامنه و سرمایه‌گذاری (با تأکید بر قابلیت‌ و موانع)
1-6-6-3- ظرفیت‌ها و مسائل دسترسی به منابع مالی و تأمین سرمایه

1-6-7- توان و ظرفیت‌های کارآفرینی
1-6-8- زنجیره عرضه و ارزش فعالیت‌های اقتصادی (با تأکید بر خوشه‌های فعالیتی کسب و کار و برندسازی فعالیت‌ها و خدمات)
1-6-9- وضعیت رقابت‌پذیری منظومه
1-6-10- پهنه‌بندی اقتصادی
جمع‌بندی: قابلیت‌ها و محدودیت‌های فعالیت‌های اقتصادی

1-7- ویژگی ساختارها و عملکردهای سیاسی – مدیریتی در سطح سکونتگاه‌ها و منظومه

1-7-1- نهادهای رسمی مدیریت محلی (شورای اسلامی، دهیاری، تعاونی‌ها و …)
1-7-2- نهادهای غیررسمی مدیریت محلی (صندوق‌های قرض‌الحسنه، نهادهای محلی همیاری)
1-7-3- افراد موثر در مدیریت محلی
1-7-4- شبکه روابط مدیریتی سازمان‌های دولتی، نهادهای رسمی و غیررسمی در سطح منظومه
1-7-5- همگرایی و واگرایی سیاست‌های فرابخشی و بخشی توسعه در منظومه
جمع‌بندی: قابلیت‌ها و محدودیت‌های مدیریتی

1-8- ساختار و عملکرد نظام فضایی شبکه سکونتگاهی منظومه

1-8-1- اجزای تشکیل‌دهنده شبکه سکونتگاهی
1-8-2- ساختار فضایی منظومه
1-8-3- جریان‌های فضایی منظومه

1-8-3-1- جریان افراد
1-8-3-2- جریان محصول (تولید)
1-8-3-3- جریان کالاها و خدمات
1-8-3-4- جریان سرمایه
1-8-3-5- جریان اطلاعات و نوآوری

1-8-4- پیوندهای فضایی
1-8-5- کارکرد و سازمان فضایی منظومه

1-8-5-1- سلسله مراتب کارکردی شبکه سکونتگاهی
1-8-5-2- فعالیت‌ها و روابط درون منظومه‌ای
1-8-5-3- فعالیت‌ها و روابط برون منظومه‌ای (در سطح منظومه‌های همجوار و ناحیه)
1-8-5-4- سازمان فضایی وضع موجود منظومه

جمع‌بندی: قابلیت‌ها و محدودیت‌های ساختار و سازمان فضایی منظومه (با تأکید بر سامان‌پذیری منظومه)

بخش دوم:

3-1- جایگاه منظومه در برنامه‌ها و طرح‌های فرادست

3-1-1- طرح‌های آمایش و توسعه استان
3-1-2- طرح‌های توسعه و عمران (جامع) ناحیه‌ای
3-1-3- سایر طرح‌های تهیه شده در دست اجرا
جمع‌بندی: شناسایی ظرفیت‌های قانونی، سیاستی و برنامه‌ای منظومه

3-2- تحلیل قابلیت‌ها و محدودیت‌ها و شناسایی عوامل و نیروهای ساختاری – کارکردی موثر بر توسعه پایدار منظومه

3-2-1- محیطی – اکولوژیک
3-2-2- کالبدی
3-2-3- اجتماعی – فرهنگی
3-2-4- اقتصادی
3-2-5- مدیریتی
3-2-6- ساختار و سازمان فضایی
جمع‌بندی: تحلیل اثرگذاری و اثرپذیری و تعیین عوامل نیروهای کلیدی منظومه

3-3- برنامه‌ریزی فضایی توسعه پایدار منظومه

3-3-1- تبیین اصول نظری، فرآیند و چارچوب عملی برنامه‌ریزی توسعه هماهنگ و پایدار منظومه
3-3-2- تبیین چشم‌انداز، اهداف عملی و برنامه‌ریزی توسعه هماهنگ و پایدار منظومه
3-3-3- راهبردها و سیاست‌های اجرایی برنامه‌ریزی توسعه منظومه (فرابخشی و بخشی)

3-4- طراحی و دستاوردهای برنامه توسعه هماهنگ و پایدار منظومه (برنامه پیشنهادی)

3-4-1- سازمان فضایی منظومه (چشم‌انداز آتی)

3-4-1-1- تعیین نقش و عملکرد سکونتگاه‌های منظومه
3-4-1-2- تعیین الگوی پراکنش فضایی جمعیت
3-4-1-3- تعیین الگوی پراکنش فضایی فعالیت‌های اقتصادی
3-4-1-4- تعیین الگوی پراکنش فضایی خدمات
3-4-1-5- طراحی شبکه ارتباطی
3-4-1-6- کاربری اراضی پیشنهادی
3-4-1-7- سازمان فضایی پیشنهادی منظومه

3-4-2- طرح‌ها و پروژه‌های پیشنهادی

3-4-2-1- طرح‌ها و پروژه‌های محیطی – بوم‌شناختی
3-4-2-2- طرح‌ها و پروژه‌های کالبدی
3-4-2-3- طرح‌ها و پروژه‌های اجتماعی – فرهنگی
3-4-2-4- طرح‌ها و پروژه‌های اقتصادی

الف) طرح‌ها و پروژه‌های کشاورزی (زراعی، باغی، دامی، نوغانداری، زنبورداری، صیادی، پرورش ماکیان و …)
ب) طرح‌ها و پروژه‌های صنعتی (با تأکید بر صنایع تبدیلی)
ج) طرح‌ها و پروژه‌های خدماتی

3-4-3- ارزیابی و انتخاب طرح‌های اثربخش خرد (کسب‌وکارهای خرد) و متوسط

3-4-3-1- ارائه طرح‌ها و پروژه‌های اثربخش
3-4-3-2- ملاحظات و الزامات موثر بر انتخاب پروژه‌های اثربخش

الف) ملاحظات و الزامات زیست‌محیطی
ب) ملاحظات و الزامات اجتماعی – فرهنگی
ج) ملاحظات و الزامات اقتصادی
د) ملاحظات و الزامات کالبدی – فضایی
ه) الزامات مدیریتی – نهادی (بررسی ارتباط و سازگاری با طرح‌های فرادست)

3-4-3-3- ارزیابی و انتخاب طرح‌ها و پروژه‌های اثربخش دارای اولویت
3-4-3-4- تعیین زنجیره عرضه و ارزش طرح‌ها و پروژه‌های منتخب اقتصادی (تولید، پشتیبانی، فرآوری و بازار هدف)
3-4-3-5- ارزیابی و انتخاب کسب و کارهای خرد
3-4-3-6- ارزیابی همسویی اقدامات اجرایی با اهداف، راهبردها و سیاست‌ها و سازمان فضایی پیشنهادی طرح

3-4-4- ارائه بسته‌های اجرایی و ارزیابی دستاوردها و پیامدهای طرح‌های و پروژه‌ها

3-4-4-1- اولویت‌های اجرایی طرح‌ها و پروژه‌ها

الف) تهیه بسته‌های اجرایی طرح‌ها و پروژه‌های اثربخش متوسط
ب) تهیه بسته‌های اجرایی طرح‌ها و پروژه‌های اثربخش خرد (کسب و کارهای کوچک)

3-4-4-2- توزیع فضایی نوع و حجم اعتبارات طرح‌ها و پروژه‌ها

3-4-4-2-1- تعیین سهم تعهدات مالی بخش خصوصی، مردمی و دولتی
3-4-4-2-2- میزان منابع و تسهیلات موردنیاز اجرای طرحها و پروژه‌ها و تحقق اشتغال
3-4-4-2-3- شناسایی ظرفیت‌های پیوند بین برنامه توسعه اقتصادی و اشتغال‌زایی و تسهیلات موضوع قانون حمایت از توسعه و ایجاد اشتغال پایدار در مناطق روستایی و عشایری با استفاده از منابع صندوق توسعه ملی و ارائه طریق

3-4-4-3- دستاوردها و پیامدهای اجرای کمی و کیفی طرح‌ها و پروژه‌ها (در ابعاد مختلف محیطی – اکولوژیک، اجتماعی – فرهنگی، اقتصادی – نرخ اشتغال، نرخ مهاجرت روستایی و …، کالبدی، روابط و پیوندهای بین سکونتگاهی)

3-4-5- نحوه اجرا و مدیریت طرح (با تأکید بر بسته‌های اجرایی و کسب و کارهای متوسط در سطح منظومه و روستا)

3-4-5-1- تعیین نحوه اجرای طرح (ساز و کار اجرای طرح با تأکید بر اجرای مشارکتی)

الف) شناسایی کنشگران رسمی، مردم نهاد، خصوصی و …
ب) نهادسازی مبتنی بر کنشگران موثر در سطح منظومه و روستاها (ترجیحاً مبتنی بر ساختارهای حقوقی موجود)
ج) تعیین ارکان نهادها

3-4-5-2- مأموریت‌ها و اقدامات مشارکتی در اجرای طرح‌ها و پروژه‌ها (مبتنی بر ارکان نهادها)
3-4-5-3- تعیین شبکه روابط درونی و بیرونی نهاد با سازمان‌ها و …
3-4-5-4- نحوه توانمندسازی نهادها
3-4-5-5- ارائه مدل سازمانی نهادها (مبتنی بر بندهای قبلی)

3-4-6- نظام ارزیابی و پایش (نظارت و بازنگری)

3-4-6-1- تعیین معیارها و شاخص‌های پایش اهداف، راهبردها و سیاست‌های طرح توسعه منظومه
3-4-6-2- طراحی فرم‌های ارزیابی و پایش (فرابخشی و بخشی)
3-4-6-3- طراحی و تدوین چارچوب گزارش ارزیابی و پایش (فرابخشی و بخشی)
3-4-6-4- تعیین ساز و کار نقش‌پذیری کنشگران محلی (خبرگان روستایی، نهادهای غیردولتی و …)
3-4-6-5- تعیین کنشگران اصلی دریافت‌کننده گزارش براساس نظام همکاری و هماهنگی اقدام و اقدامات پشتیبان
3-4-6-6- طراحی مدل ارزیابی و پایش (مبتنی بر بندهای قبلی)

بخش سوم: اسناد طرح

4-1- معیارها و ضوابط پیشنهادی طرح

4-1-1- معیارها و ضوابط محیط زیست
4-1-2- تنظیم و تدوین ضوابط و مقررات استفاده از اراضی در کاربری‌های مختلف (در سطح منظومه)
4-1-3- معیارها و ضوابط الگوی گسترش و رشد کالبدی روستا
4-1-4- معیارها و ضوابط شبکه راه‌ها
4-1-5- معیارها و ضوابط حرایم (رودخانه، خطوط انتقال نیرو، عناصر با ارزش میراث فرهنگی و …)
4-1-6- معیارها و ضوابط پدافند غیرعامل
4-1-7- سایر معیارها و ضوابط

4-2- نقشه‌های طرح

کلیه نقشه‌های طرح در مقیاس 1:25000 تهیه شود و در صورت فقدان نقشه‌های پایه به مقیاس‌های فوق و یا دسترسی به نقشه‌های با مقیاس دقیق‌تر، با توافق کارفرما از مقیاس‌های دیگر استفاده خواهد شد.

4-2-1- نقشه‌های رسمی

• کاربری اراضی در سطح منظومه در وضع موجود
• ساختار فضایی منظومه در وضع موجود
• سازمان فضایی منظومه در وضع موجود
• کاربری اراضی پیشنهادی منظومه
• سازمان فضایی پیشنهادی منظومه
• الگوی پیشنهادی پراکنش فضایی جمعیت
• الگوی پیشنهادی پراکنش فضایی فعالیت‌های اقتصادی
• الگوی پیشنهادی پراکنش فضایی خدمات
• شبکه زیربنایی و ارتباطی با توجه به کانون‌های زیست و فعالیت
• پراکنش فضایی طرح‌ها و پروژه‌های پیشنهادی

4-2-2- نقشه‌های پشتیبان

• موقعیت اداری – سیاسی و نسبی سکونتگاه‌های منظومه (برحسب آخرین تقسیمات سیاسی کشور)
• جایگاه شبکه سکونتگاهی منظومه در سطح‌بندی پیشنهادی طرح فرادست
• پراکنش فضایی طرح‌ها و پروژه‌های توسعه‌ای و عمرانی (برحسب نوع و حجم اعتبارات) در وضع موجود
• ساختار شبکه ارتباطی منظومه در وضع موجود
• پراکنش سکونتگاه‌ها در سطح منظومه بر حسب جمعیت
• طبقه‌بندی ارتفاعی
• طبقه‌بندی شیب
• طبقه‌بندی جهت شیب
• زمین‌ساخت و لرزه‌خیزی
• شبکه هیدروگرافیک
• تیپ‌بندی خاک
• قابلیت خاک (قابلیت کاربری اراضی)
• پوشش اراضی و عرصه‌های با ارزش زیست‌محیطی
• موقعیت سکونتگاه‌های در معرض خطر سوانح طبیعی (با تعیین نوع مخاطره) و پهنه‌بندی منظومه به لحاظ مخاطرات
• پهنه‌بندی محیطی اکولوژیک منظومه
• پهنه‌بندی اجتماعی فرهنگی در سطح منظومه (با تأکید بر همگرایی و واگرایی)
• پراکنش خدمات و امکانات در وضع موجود
• پهنه‌بندی فعالیت‌های اصلی (اقتصادی) در سطح سکونتگاه‌ها و منظومه
• جریان سرمایه
• جریان محصول (تولید)
• جریان کالاها و خدمات
• جریان افراد (مردم)
• جریان اطلاعات و نوآوری
• پیوندهای فضایی