شرح خدمات طرح ساماندهی فضا و سکونتگاه های روستایی
یک نمونه تیپ شرح خدمات طرح ساماندهی فضا و سکونتگاه های روستایی که زیر نظر بنیاد مسکن انقلاب اسلامی تهیه می‌شود در اینجا ارائه شده است.
طرح ساماندهی فضا و سکونتگاه های روستایی، طرحی است که به منظور توسعه هماهنگ و موزون فعالیت‌های کشاورزی، صنعتی و خدماتی از طریق توزیع مناسب جمعیت و فعالیت‌ها و استقرار بهینه خدمات در محیط‌های روستایی، هماهنگ با نظام شبکه شهری تهیه می‌شود. محدوده طرح‌های ساماندهی فضا و سکونتگاه‌های روستایی، قلمرو یک یا چند مجموعه روستایی است که در طرح‌های توسعه و عمران(جامع) ناحیه (یا شهرستان) به عنوان طرح‌های مصوب فرادست مشخص می‌گردد.
شرح خدمات طرح ساماندهی فضا و سکونتگاه های روستایی :
مرحله اول: مطالعات پایه و تشخیص وضعیت
این بررسی‌ها به منظور شناسایی دقیق‌تر ویژگی‌های محیطی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، فضایی- کالبدی، چشم‌اندازهای طبیعی و شیوه‌های مشارکت در جهت تدقیق و عملیاتی کردن راهبردها، سیاست‌ها و برنامه‌های طرح فرادست انجام می‌شود که شامل بخش‌های زیر است:
1- پیشینه و زمینه
1-1- تدقیق محدوده مطالعاتی طرح با توجه به طرح بالادست و آخرین تقسیمات کشوری.
1-2- مشخص کردن راهبردها و سیاست‌های طرح بالادست( طرح توسعه و عمران (جامع) ناحیه یا شهرستان).
1-3- شناخت مسائل و مشکلات مهم محدوده مورد مطالعه و نیازسنجی مقدماتی بر اساس راهبردها و سیاست‌های طرح بالادست، برنامه‌های بخشی و میان‌بخشی و مشارکت مسئولین و نهادهای محلی.
2- شناسایی پایه
1-2- بررسی‌های محیطی
این بررسی‌ها با استفاده از مطالعات طرح فرادست انجام می‌شود و در صورت وجود اطلاعات و نقشه‌های تفصیلی‌تر، تدقیق خواهد شد.
2-1-1- بررسی وضعیت زمین شناسی محدوده مورد مطالعه (چینه‌شناسی و زمین‌شناسی اقتصادی)
2-1-2- بررسی توپوگرافی (طبقات ارتفاعی و شیب)
2-1-3- بررسی عوامل و عناصر آب و هوایی (درجه حرارت، بارندگی، تبخیر، باد، رطوبت و روزهای یخبندان) و تعیین تیپ‌های اقلیمی در محدوده مورد مطالعه.
2-1-4- بررسی منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی (شبکه هیدروگرافی و حوضه‌های آبخیز و آبریز، کمیت و کیفیت آب‌های سطحی و زیرزمینی و تعداد روستاهای برداشت‌کننده از آب).
2-1-5- بررسی قابلیت اراضی و طبقه‌بندی خاک در محدوده مورد مطالعه.
2-1-6- بررسی وضعیت پوشش گیاهی (جنگل و مرتع) در محدوده مورد مطالعه.
2-1-7- بررسی نواحی حفاظت شده در محدوده مورد مطالعه.
2-1-8- بررسی معضلات حاد ناشی از استقرار جمعیت و فعالیت در محدوده مورد مطالعه.
2-1-9- بررسی محدوده‌های پرخطر از نظر سوانح طبیعی.
2-1-10- بررسی وضعیت لرزه زمین ساخت (ویژگی‌های گسل‌های موچود در محدوده و نواحی همجوار، موقعیت و ویژگی‌های زلزله‌های رخ‌داده) و تعیین محدوده‌ها و روستاهای پرخطر.
2-1-11- بررسی وضعیت سیل(زمینه‌ها و عوامل طبیعی و مصنوع، مشخص کردن مسیل‌ها و رودخانه‌های دارای رژیم طغیانی) و تعیین پهنه‌ها و روستاهای پرخطر.
2-1-12- بررسی پهنه‌های پرخطر از نظر زمین لغزش و تعیین روستاهای واقع در معرض خطر.
2-2- بررسی‌های اجتماعی و فرهنگی
2-2-1- بررسی الگوهای زیستی (شهری، روستایی و عشایری) در محدوده مورد مطالعه و مقایسه آن با شهرستان.
2-2-2- شناخت ویژگی‌های اجتماعی- فرهنگی (گروه‌بندی روستاها از نظر زبان، دین، قومیت، شناخت روابط اجتماعی-فرهنگی موجود در بین روستاها و اختلاف‌های اجتماعی موجود بین آنها و تعیین روستاهای ناسازگار با یکدیگر).
2-2-3- بررسی تحولات جمعبت شهری و روستایی در محدوده مورد مطالعه و مقایسه آن با شهرستان.
2-2-4- شناخت ویژگی‌های جمعیت روستایی (تعداد و تحولات جمعیت و خانوار، بعد خانوار، پراکندگی و تراکم جمعیت، ترکیب سنی و جنسی، حرکات طبیعی و مکانی جمعیت، میزان سواد، گروه‌بندی جمعیتی روستاها و تحولات آنها).
2-2-5- بررسی زمینه‌ها و شیوه‌های موجود مشارکت در عمران روستایی در محدوده مورد مطالعه.
2-3- بررسی‌های اقتصادی
2-3-1- بررسی وضعیت فعالیت و اشتغال جمعیت در بخش‌ها و زیرگروه‌های اقتصادی – مناطق روستایی محدوده مورد مطالعه و مقایسه آن با شهرستان.
2-3-2- بررسی وضعیت اشتغال و بیکاری در محدوده مورد مطالعه به تفکیک نقاط روستایی (جمعیت شاغل و بیکار، نرخ اشتغال و بیکاری و بار تکفل اقتصادی).
2-3-3- بررسی وضعیت بخش‌های اقتصادی در محدوده مورد مطالعه به تفکیک روستاها.
2-3-3-1- بررسی بخش کشاورزی در سطح روستاهای مورد مطالعه (میزان و نوع اراضی زیر کشت، میزان تولید و عملکرد محصولات سالانه و باغی، بررسی منابع آب کشاورزی، شناخت کلی وضعیت بازارهای مصرف تولیدات زراعی و باغی، بررسی تعداد دام و تولیدات دامی روستاها و بازارهای مصرف آن، زنبورداری، صیادی و …)
2-3-3-2- بررسی بخش صنعت در نقاط روستایی (شناخت صنایع دستی و خانگی، بررسی نوع، تعداد و سهم نسبی کارگاه‌های بخش، نحوه پراکندگی کارگاه‌های صنعت و معدن).
2-3-3-3- بررسی بخش خدمات در نقاط روستایی (نوع، تعداد و سهم نسبی کارگاه‌های بخش).
2-4- بررسی‌های فضایی – کالبدی
2-4-1- بررسی نحوه استفاده از اراضی بر اساس تدقیق نقشه کاربری اراضی موجود طرح توسعه و عمران ناحیه با استفاده از نقشه‌های جدید پوششی و اطلاعات اخذ شده از مراجع ذیربط در محدوده مورد مطالعه و نظایر آنها و انعکاس وضعیت استقرار کانون‌های جمعیتی و شبکه راه‌ها بر روی نقشه مربوط.
2-4-2- بررسی نظام استقرار و پراکنش آبادی‌های دارای سکنه در مقاطع سرشماری‌های رسمی کشور.
2-4-3- بررسی وضعیت شبکه‌های ارتباطی (نوع، عملکرد و جمعیت تحت پوشش مستقیم انواع راه‌ها).
2-4-4- بررسی نحوه پراکندگی تاسیسات زیربنایی، خدمات رفاهی و خدمات اقتصادی و پشتیبان تولید در نقاط روستایی محدوده مورد مطالعه.
2-4-5- بررسی روستاهای دارای طرح هادی روستایی و یا طرح بافت با ارزش و وضعیت آنها (تهیه شده، در دست اجرا و اجرا شده).
2-4-6- بررسی سلسله مراتب عملکردی سکونتگاه‌ها در محدوده مورد مطالعه.
2-4-7- بررسی حوزه‌های عملکردی خدمات رفاهی و خدمات اقتصادی پشتیبان تولید با توجه به روابط عملکردی موجودی بین کانون‌های شهری-روستایی محدوده مورد مطالعه و نیز نقاط جمعیتی و فعالیتی پهنه‌های تقسیمات کشوری همجوار و تعیین حوزه‌های هم‌پیوند خدماتی در محدوده مورد مطالعه.
2-4-8- بررسی موقعیت و ویژگی‌های محدوده‌های نظامی، تاریخی-فرهنگی و حفاظت شده میراث فرهنگی موجود در محدوده مورد مطالعه با کسب اطلاعات و نظر مراجع مربوطه و همچنین تعیین موقعیت روستاهای دارای بافت با ارزش.
مرحله دوم: تحلیل و استنتاج
1- تشخیص روندها
1-1- تحلیل مطالعات محیطی و تبیین محدودیت‌ها و تنگناها، امکانات و قابلیت‌ها و تعیین روندها و گرایش‌ها.
1-2- تحلیل مطالعات اجتماعی – فرهنگی و تبیین محدودیت‌ها، تنگناها، امکانات و قابلیت‌ها و تعیین روندها و گرایش‌ها.
1-3- تحلیل مطالعات اقتصادی و تبیین محدودیت‌ها، تنگناها، امکانات و قابلیت‌ها و تعیین روندها و گرایش‌ها.
1-4- تحلیل مطالعات فضایی – کالبدی و تبیین محدودیت‌ها، تنگناها، امکانات و قابلیت‌ها و تعیین روندها و گرایش‌ها.
2- تعیین پایداری و ناپایداری روستاهای محدوده مورد مطالعه از نظر جذب و نگهداشت جمعیت.
2-1- معرفی روش ارزیابی پایداری و ناپایداری روستاها.
2-1-1- تعیین شاخص‌های پایداری و ناپایداری در هریک از زمینه‌های محیطی، اجتماعی-فرهنگی، اقتصادی و فضایی-کالبدی.
2-1-2-تعیین وزن و اهمیت شاخص‌های انتخاب شده.
2-2- تعیین روستاهای پایدار و ناپایدار شامل: روستاهای پایدار دارای قابلیت نگهداشت جمعیت، روستاهای ناپایدار با قابلیت تبدیل به روستاهای پایدار دارای قابلیت نگهداشت جمعیت و روستاهای ناپایدار بدون قابلیت تبدیل به روستاهای پایدار دارای قابلیت نگهداشت جمعیت.
مرحله سوم: برنامه‌ریزی و ساماندهی
1- تدوین چشم‌اندازها
1-1- تعیین برنامه‌ها، طرح‌ها و پروژه‌های پیشنهادی طرح فرادست بخشی و میان‌بخشی به تفکیک هریک از بخش‌های محیطی، اجتماعی-فرهنگی، اقتصادی و فضایی-کالبدی.
1-2- تدقیق اهداف قابل حصول ساماندهی به تفکیک هریک از بخش‌های محیطی، اجتماعی-فرهنکی، اقتصادی و فضایی-کالبدی.
1-3- برآورد اولیه جمعیت نقاط روستایی محدوده مورد مطالعه در افق 10 ساله و مقاطع زمانی 5 ساله طرح بر اساس مبانی مؤثر در پیش‌بینی جمعیت (روند تحولات جمعیت، نرخ زاد و ولد و مرگ و میر نقاط روستایی، محدودیت‌ها، تنگناها، قابلیت‌ها و امکانات اقتصادی، ویژگی‌های قومی و فرهنکی مژثر در تحولات آتی جمعیت، وضعیت پایداری و ناپایداری روستاها، اهداف قابل حصول ساماندهی و …).
1-4- ارائه و ارزیابی گزینه‌های تقسیمات کالبدی و انتخاب گزینه مناسب بر اساس نتایج بررسی‌های طرح (مرکزیت‌های برتر شهری و روستایی و روابط عملکردی سکونتگاه‌ها، حوزه‌های همگن قومی – فرهنگی، راهبردها و راهکارهای طرح‌ها و برنامه‌های فرادست، نظم کلی مورد انتظار در سلسله مراتب و حوزه‌های عملکردی و …)
2- راهبردها و سیاست‌های طرح ساماندهی
2-1- راهبردهای طرح ساماندهی به تفکیک هریک از بخش‌های محیطی، اجتماعی – فرهنگی، اقتصادی و فضایی – کالبدی.
2-2- سیاست‌های طرح ساماندهی به تفکیک هریک از راهبردهای بخشی.
3- پیشنهادهای طرح ساماندهی
3-1- ارائه برنامه‌ها و طرح‌های بخش محیطی.
3-1-1- ارائه طرح‌ها و پروژه‌های لازم به منظور توسعه و بهره‌برداری پایدار از منابع آب سطحی و زیرزمینی (توسعه آبخیزها و آبخوانداری و …).
3-1-2- ارائه طرح‌ها و پروژه‌های لازم به منظور توسعه و بهره‌برداری از پوشش گیاهی (جنگل و مرتع).
3-1-3- ارائه پیشنهاد مربوط به ایمن‌سازی سکونتگاه‌های روستایی آسیب‌پذیر از سوانح طبیعی (زلزله، سیل، رانش و …).
3-1-3-1- پیشنهاد طرح‌ها و پروژه‌های مربوط به کاهش خطرات طبیعی (دیواره‌های حفاظتی، احداث سیل‌بند و …).
3-1-3-2- پیشنهاد محدوده استقرارهای جدید برای روستاهای واقع در محدوده‌های با خطر بالای سوانح طبیعی.
3-1-4- معرفی و پیشنهاد نقاط و محدوده‌های با ارزش محیطی به منظور توسعه گردشگری و حفاظت گونه‌های گیاهی و جانوری.
3-2- ارائه برنامه‌ها و طرح‌های اجتماعی – اقتصادی.
3-2-1- توزیع و پراکنش جمعیت روستایی در تقسیمات کالبدی به تفکیک نقاط روستایی در افق 10 ساله طرح و مقاطع زمانی 5 ساله.
3-2-2- ارائه راهکارهای عملی جهت تقویت عامل مشارکت مردم در طرح‌های اجرایی مبتنی بر ظرفیت‌های موجود در محدوده مورد مطالعه.
3-2-3-1- ارائه طرح و پروژه‌های لازم به منظور توسعه و بهره‌برداری پایدار زیربخش‌های کشاورزی (زراعت و باغداری، دامداری و دامپروری، پرورش ماهی و طیور، زنبور عسل و …).
3-2-3-2- ارائه طرح و پروژه‌های لازم به منظور توسعه و بهره‌برداری پایدار زیربخش‌های صنعت و معدن(صنایع کارگاهی و تبدیلی، صنایع دستی و خانگی، معادن).
3-3- ارائه برنامه‌ها و طرح‌های فضایی-کالبدی.
3-3-1- طراحی شبکه دسترسی و سلسله مراتب آن با توجه به توزیع فضایی سکونتگاه‌های موجود و پیشنهادی و در نظر گرفتن پیوند و اتصال روستاها به مراکز هر یک از سطوح تقسیمات کالبدی و نقاط برتر شهرستان.
3-3-2- تعیین نوع و چگونگی توزیع تاسیسات زیربنایی، خدمات رفاهی و خدمات اقتصادی و پشتیبانی تولید به تفکیک روستاها با توجه به شرایط محلی و ضوابط دستگاه‌های اجرایی ذیربط.
3-3-3- تعیین روستاهای واجد شرایط برای تهیه یا اجرای طرح هادی روستایی.
3-3-4- تعیین روستاهای واجد شرایط برای تهیه یا اجرای طرح‌های بهسازی بافت‌های با ارزش روستایی.
3-3-5- کاربری اراضی پیشنهادی محدوده مورد مطالعه.
3-3-6- تهیه نقشه منطقه‌بندی کاربری اراضی و تدقیق ضوابط و مقررات کاربری اراضی و ساخت‌وساز پیشنهادی طرح توسعه و عمران ناحیه‌ای در هریک از منطقه‌بندی‌ها از جمله:
- اراضی مناسب برای کشاورزی (زراعت آبی، زراعت دیم و باغداری).
- اراضی مناسب مرتع‌داری.
- اراضی حفاظتی از نظر محیط زیست، جنگل، آبخیزداری و … .
- اراضی مناسب برای استقرار هسته‌های صنعتی و سکونتی.
- اراضی پرخطر از نظر بروز سوانح طبیعی (زلزله، سیل و …).