شهر سالم (Healthy City)

شهر سالم شهری است که محیط خود را بهبود می‌بخشد و منابع خودش را توسعه می‌دهد و لذا مردم آن شهر می‌توانند در دستیابی به حداکثر پتانسیل‌های خودشان یار و یاور یکدیگر باشند.

پیشینه شکل‌گیری ایده شهر سالم

با شروع عصر صنعتی شدن دامنه مشكلات و مسائل شهرها تمام طیف‌ها، طبقات و اقشار اجتماعی را دربر گرفته است. مشكلاتی از نوع انواع آلودگی‌ها در سرزمین، مشكلات تولید شده ناشی از تراكم جمعیتی، فعالیت‌های اجتماعی، دشواری‌های دسترسی و ارتباطات شهری و غیره، دولت‌های ملی و محلی را به چالش طلبیده وموضوع بحث روشنفكران، فیلسوفان، جامعه‌شناسان و شهرسازان و معماران قرار گرفته است.

بسیاری از شهرها به ویژه در كشورهای رو به توسعه طی دهه‌های اخیر با تخریب محیط شهری و افزایش نابرابری‌های بهداشتی، اجتماعی و اقتصادی در مقیاس وسیع بین ساكنان خود روبه‌رو بوده‌اند. به همین سبب این شهرها از دهه 1970 به بعد با فقر شهری مواجه شده‌اند، و سطح زندگی و استانداردهای مربوط به محیط زیست نیز در بسیاری از شهرها با مشكل مواجه گردد. در این راستا نظریاتی چون باغشهر، توسعه پایدار شهری، شهر پایدار، شهر اكولوژیكی، شهر سبز، بازیافت كالبدی شهری، توسعه از درون، تجدید حیات شهری، نوشهرگرایی، انسان محوری، جامعه مدنی، رشد هوشمند شهری و … مطرح گردید.

یكی از رویكردهای نوین توسعه پایدار، مقوله سلامت و مشاركت مردمی است. در این ارتباط برنامه‌ریزی سلامت یك اصطلاح نسبتاً جدیدی است كه امروزه توسط آن دسته از برنامه‌ریزان شهری و منطقه‌ای كه همواره در پی آنند تا محیط شهری را با سلامت فیزیكی و روحی شهروندان پیوند بزنند، پا به عرصه وجود نهاد.

ایده کلی شهر سالم را ادوین چادویک در قرون نوزدهم در طی کنفرانس توسعه سلامت، مشارکت شهرها 1844 در اگزتر انگلستان ارائه کرد. اصلاح‌طلبانی چون چادویک در جستجوی بهبود محیط زیست انسانی از طریق تأمین آب، فاضلاب و خانه‌سازی بهتر بودند. اما شهر سالم به عنوان یک مقوله سلامت عمومی براساس تفکر پروفسور تک.مگ. کئون بنیان گذاشته شد.

او دریافته بود كه مهمترین عامل ارتقاء سطح سلامت در كشور پادشاهی انگلیس و دیگر كشورهای توسعه یافته در قرون ١٩ و ٢٠، صرفاً پیشرفت در امور خدمات بهداشتی و درمانی و فن‌آوری مربوط به آن نبوده است، بلكه به دلیل تغییرات اجتماعی, زیست محیطی و اقتصادی از قبیل محدود شدن تعداد افراد خانواده , افزایش امكانات كمی و كیفی مواد غذایی، داشتن محیط فیزیكی سالم از هر نظر و تبیین روش‌های اصولی پیش‌گیری و درمان بیماری‌ها بوده است.

ایده شهرهای سالم، در اجلاس جهانی سلامت در آلماآتا به سال ١٩٧٨ با پیام سلامت برای همه تا سال ٢٠٠٠ دنبال شد. تا به آن زمان پارادایم غالب و زیربنای تمام فعالیت‌های سازمان جهانی بهداشت، مدل درمانی بود، که به موجب آن مهارت و دانش از کشورهای توسعه یافته به کشورهای در حال توسعه صادر می شد. در این اجلاس بر مشارکت عمومی در امر سلامت تأکید شد.

به طور مشخص نظریه شهر سالم برای اولین در کنفرانسی که در سال 1984 در شهر تورنتوی کانادا تشکیل شده بود، معرفی گردید. به دنبال آن در زمستان 1986 دفتر منطقه‌ای سازمان بهداشت جهانی در اروپا پیشنهادی را جهت اجرای یک پروژه کوچک با هدف بهبود سطح بهداشت ارائه داد. این پروژه که تنها شش شهر را در بر می‌گرفت، پروژه شهرهای سالم (Healthy Cities Project) نام گرفت و طی یک مراسم رسمی در ماه مارس 1986 در شهر لیسبون پرتغال با حضور 22 کشور اروپایی آغاز شد. اصول ارتقای بهداشت در این كنفرانس تصویب شد و بیشترین تأكید آن روی موارد زیر بود:

• اتخاذ سیاست كلی برای تقویت بهداشت
• تقویت مشاركت اجتماعی
• بهبود مهارت‌های شخصی
• تجدیدنظر در جهت‌گیری خدمات بهداشتی

این اصول چهارچوب پروژه شهرهای سالم (HCP) سازمان بهداشت جهانی را فراهم ساخت.

اندیشه شهر سالم در ایران در نخستین سمپوزیوم شهر سالم که در آذرماه سال 1370 در تهران برگزار شد، مطرح و مورد بررسی کارشناسان، صاحب‌نظران و مسئولان سازمان‌ها و دستگاه‌های اجرایی کشور قرار گرفت. نتیجه بررسی کمیته‌های کارشناسی جمع‌بندی و در بیانیه پایانی سمپوزیوم در 17 بند ارائه شد. به این ترتیب مقدمات اجرای HCP به طور آزمایشی در کوی سیزده آبان در شهر ری فراهم گردید.

تعریف شهر سالم

برای تشخیص شهر سالم باید مفهوم روشن و قابل دركی از آن وجود داشته باشد. شهر سالم شهری است كه محیط فیزیكی واجتماعی آن سلامت را ترویج نماید. در شهر سالم پیوسته با فراهم آمدن شرایط مطلوب، فراگیر نمودن همكاری بین بخشی محیطی فراهم می‌گردد. شهروندان ضمن مشاركت و حمایت یكدیگر، درانجام كلیه امور زندگی قابلیت‌های خویش را به حداكثر ممكن مى‌رسانند.

شهر سالم شهری است که محیط خویش را بهبود می‌بخشد و منابع خودش را توسعه می‌دهد به نحوی که مردم می‌توانند برای دستیابی به بالاترین حد استعدادهای خود از یکدیگر حمایت کنند. شهر سالم هم مفهومی قدیمی و هم جدید است. قدیمی از آن جهت که از زمان آغاز تمدن شهری, مردم تلاش می‌کنند شهر خود را سالم‌تر کنند. جدید از آن جهت که از زمان ظهور سلامت جدید عامه به عنوان وسیله عمده ارتقاء سلامت و متعاقب نائل شدن به سلامت برای همه بود که مفهوم شهر سالم مطرح شد.

سازمان بهداشت جهانی در مورد شهرهای سالم بیان می‌کند:

شهر سالم یک شهر پاک و مبرا از بسیاری از آلودگی‌ها است. خدمات بهداشتی و زیست‌محیطی کافی و خوبی در دسترس دارد، دارای امنیت فیزیکی است و مردم می‌توانند در آن شهر با عقاید، فرهنگ و سبک‌های مختلف زندگی مورد علاقه خود را به راحتی ادامه دهند. ایده شهر سالم در ساکنان آن یک انگیزه قوی جهت احساس مسئولیت و علاقمندی به محل سکونت خودشان ایجاد می‌کند.

یک شهر فقط از مختصات جغرافیایی تشکیل نشده است و یا به عبارتی ساده‌تر مجموعه‌ای از ساختمان‌ها، خیابان‌ها و مغازه‌ها نمی‌باشد، بلکه دربرگیرنده جوامع انسانی با حلقه‌های قومی گوناگون، محیط زیست فیزیکی، سبک‌های معماری و شهرسازی ویژه، سیمای گذشته، قید و بندهای انسانی، میراث فرهنگی و مسائل معنوی است.

اصول و ویژگی‌های شهر سالم

تعریف هانکوک و دال در سال 1986 از بهترین تعاریف مورد قبول WHO برای شهر سالم است. آنها یازده عنصر را به عنوان پارامترهای کلیدی برای شهرها، جوامع و شهرک‌های سالم پیشنهاد می‌کنند:

1. کیفیت بالایی از محیط فیزیکی تمیز، امن و کیفیت بالایی از خانه سازی؛
2. اکوسیستمی که در حال حاضر با ثبات و در بلند مدت پایدار است؛
3. جامعه‌ای نیرومند با حمایت‌های متقابل و غیر استثماری؛
4. سطح بالایی از مشارکت و کنترل توسط عموم مردم در تصمیم‌هایی که بر زندگی، سلامت, خوشبختی و تندرستی شان مؤثر است؛
5. برخورداری از نیازهای اساسی از قبیل غذا, آب، سرپناه، درآمد، امنیت و کار برای تمام مردم شهر؛
6. دسترسی به انواع گسترده‌ای از تجربیات و منابع و شانس دسترسی به انواع گسترده‌ای از تماس‌ها، تعامل‌ها و ارتباطات؛
7. یک اقتصاد شهری متنوع، حیاتی و ابتکاری؛
8. تشویق به پیوند با گذشته، با میراث زیستی و فرهنگی سکنه شهر و با سایر گروه‌ها و افراد؛
9. فرمی که با ویژگی‌های قبلی سازگار است و آنها را بهبود می‌بخشد؛
10. سطح بهینه‌ای از سلامت در خورِ عموم و خدمات مراقبت بیمار که برای همه قابل دسترس باشد؛
11. وضعیت سلامتی در سطح بالا (سطح بالایی از سلامت واقعی و سطح پایینی از بیماری)

تسورس معتقد است که یک پروژه موفق شهر سالم باید ویژگی‌های یازده‌گانه زیر را دارا باشد:

• حمایت سیاسی قوی
• رهبری کارا
• کنترل وسیع عمومی
• قابلیت دید بالا
• جهت‌گیری استراتژیک
• منابع کافی و مناسب
• مدیریت بی‌عیب پروژه
• کمیته‌های کارا
• مشارکت قوی اجتماعی
• همکاری بین‌بخشی
• پاسخ‌گویی سیاسی و مدیریتی

از نظر میلیكا و همكارانش ابعاد شش گانه اصول و استراتژی‌های شهر سالم عبارت است از:

1. سیاست برابری و حمایت سیاسی؛
2. مدیریت؛
3. برنامه‌ها و فعالیت‌های ارتقاء بهداشت در شهر؛
4. مشاركت اجتماعی؛
5. مشاركت بین‌بخشی؛
6. فعالیت‌های حفاظت از محیط.

شاخص‌های شهر سالم

در حالی که هانکوک عقیده دارد ما هنوز با فقدان گروهی از شاخص‌ها برای شهر سالم مواجه هستیم، سازمان جهانی بهداشت ٥٤ شاخص را برای داشتن شهری سالم پیشنهاد نموده است. این شاخص‌ها که در چهار بخش تنظیم شده اند، عبارتند از: شاخص‌های سلامت، شاخص‌های خدمات بهداشتی، شاخص‌های محیطی و شاخص‌های اجتماعی- اقتصادی.

شاخص‌های سلامت

شاخص‌های منحصر در سلامت فردی عبارتند از:

• نرخ مرگ و میر
• علل مرگ و میر
• وزن پایین هنگام تولد

نرخ مرگ و میر نوزادان و نرخ مرگ و میر کودکان زیر ٥ سال شاخص مهم دیگری است که بخصوص در کشورهای جهان سوم دارای اهمیت است ولی در شاخص‌های سازمان جهانی بهداشت مستقلاً ذکر نشده است.

شاخص‌های خدمات بهداشتی

شاخص‌های مرتبط با خدمات بهداشتی شامل موارد زیر است:

• وجود سازمان‌های خودیاری در سطح شهر
• وجود برنامه حمایتی برای سازمان‌های خودیاری
• وجود یک برنامه آموزشی شهر سالم
• درصد ایمنی کامل کودکان زیر ٦ سال
• تعداد ساکنان نسبت به پزشک عمومی
• تعداد ساکنان نسبت به پرستار
• درصد مردم تحت پوشش بیمه سلامت
• درصد دسترسی مردم به خدمات اورژانس پزشکی به فاصله ٣٠ دقیقه طی مسیر با اتومبیل
• توانایی ارائه کمک‌های اولیه بهداشتی به زبان خارجی
• ارتباطات و اطلاع‌رسانی مرتبط با بهداشت
• تعداد پرسش‌نامه‌های توزیع شده سالانه مرتبط با سلامت که توسط شهرداری انجام می‌شود.

شاخص‌های محیطی

شاخص‌های مرتبط با محیط شامل موارد زیر است:

• آلودگی هوا
• کیفیت میکروبیولوژیکی آب
• کیفیت شیمیایی آب
• درصد آب آلوده حمل شده توسط سیستم فاضلاب
• شاخص کیفیت جمع‌آوری زباله‌های خانگی
• شاخص کیفیت بازیافت زباله‌های خانگی
• شاخص سطح آلودگی که توسط جمعیت مشاهده می‌شود
• کمیت آب آشامیدنی استفاده شده در روز نسبت به ساکنان
• نسبت پوشش فضای سبز شهر
• دسترسی عموم به فضای سبز
• مکان‌های صنعتی متروک
• ورزش و فراغت
• مسیرهای پیاده
• دوچرخه‌سواری در شهر
• حمل و نقل عمومی
• پوشش شبکه حمل و نقل عمومی
• فضای زندگی
• آسایش و بهداشت
• خدمات اورژانس.

در شرایط فعلی جهانی و استفاده روزافزون از انرژی هسته‌ای و مسائل حاد مرتبط با مدیریت پسماندهای اتمی، شایسته است شاخص آلودگی خاک توسط زباله‌های رادیواکتیو را نیز به فهرست بالا افزود. از طرف دیگر شاخص‌های فوق اکثراً به محیط زیست انسان در شهر توجه دارد، در حالی که اگر شهر را به مثابه یک سیستم در نظر بگیریم، آنگاه نباید از محیط زیست نواحی غیرشهری نیز غافل شویم.

شاخص‌های اجتماعی – اقتصادی

شاخص‌های اجتماعی- اقتصادی شامل موارد زیر است:

• مترمربع فضای زندگی نسبت به ساکنان
• درصد جمعیتی که در مسکن‌های غیر استاندارد زندگی می‌کنند
• تعداد بی‌خانمان‌های برآورد شده
• نرخ بیکاری
• نرخ غیبت از کار
• رصد خانوارهای زیر خط ملی فقر
• درصد مجموع استخدام‌های ارائه شده توسط ده فعالیت مهم اقتصادی
• درصد خانوارهای تک نفره
• درصد خانوارهای تک والدینی
• درصد کودکان ترک تحصیل کرده پس از آموزش اجباری
• نرخ بی‌سوادی
• درصد بودجه مصوب برای فعالیت‌های اجتماعی در شهر
• نرخ بزهکاری
• درصد خانه‌های مجهز شده به سیستم هشدار اورژانسی برای کهنسالان
• دلایل اصلی تماس‌های اورژانسی
• درصد خردسالان در لیست انتظار برای تسهیلات مراقبت کودک
• متوسط سن زنان در اولین زایمان
• نرخ سقط جنین نسبت به مجموع تولدها
• درصد افراد زیر ١٨ سال تحت مراقبت پلیس
• درصد معلولان شاغل نسبت به کل معلولان.

درصد افرادی را که در معرض بیماری‌های شغلی، اعتیاد به سیگار، مواد افیونی، الکل و رفتارهای پرخطر قرار دارند، نیز بهتر است به فهرست فوق بیافزایم.

پروژه شهر سالم

استراتژی پروژه شهر سالم فراهم آوردن زمینه‌های مشارکت سازمان‌های دولتی و خصوصی و داوطلب به منظور تمرکز ارگان‌ها و سازمان‌های ذی‌ربط در بهداشت و سلامت شهری برای کاستن مشکلات مربوط به سلامت در شهرها در ابعاد وسیع بوده است. پس از آن، پروژه شهر سالم به مرور در شهرهای بیشتری از قاره اروپا و سپس در برخی از شهرهای سایر قاره‌های جهان شروع به کار کرد. به‌طوری‌که امروزه تقریباً تمامی کشورهای جهان حداقل در یکی از شهرهای خود این پروژه را به اجرا در آورده‌اند.

پروژه شهرهای سالم سازمان بهداشت جهانی، یك پروژه توسعه بین‌المللی بلندمدتی است، كه در جستجوی سلامتی در برنامه‌های تصمیم‌گیرندگان در شهرهای اروپا و ساختن یك لابی قوی برای سلامت عمومی در سطح محلی است. هدف این پروژه افزایش رفاه عمومی، اجتماعی و فیزیكی مردمی است كه در شهرهای اروپا كار و زندگی می‌كنند. این پروژه یكی از ابزارهای اصلی سازمان بهداشت جهانی برای تأثیرگذاری روی استراتژی سلامت برای همه است.

ویژگی‌های پروژه شهر سالم

گرچه پروژه‌های شهرهای سالم در نقاط مختلف دنیا دارای وجوه اشتراک و افتراق متعددی می‌باشند، ولی عموماً دارای شش ویژگی مشترک زیر هستند:

1- الزام و تعهد در قبال سلامتی

اساس پروژه‌های شهرهای سالم الزام و تعهد در قبال سلامتی است. آنها ماهیت کل نگر سلامت را تصدیق می‌کنند و بر کنش متقابل بین ابعاد فیزیکی، روانی, اجتماعی و روحانی (معنوی) آن تأکید می‌ورزند و فرض را بر این قرار می‌دهند که سلامتی می‌تواند از طریق تلاش‌های همکارانه افراد و گروه‌ها در جامعه ایجاد شود.

2- تصمیم‌گیری‌های سیاسی

پروژه‌های شهرهای سالم نیازمند تصمیم‌گیری‌های سیاسی در زمینه سلامت عامه هستند. خانه‌سازی، محیط زیست، آموزش، خدمات اجتماعی و سایر برنامه‌های حکومت شهری تأثیر بس مهمی بر وضعیت سلامت در شهرها دارد. پروژه‌های شهرهای سالم سهم این قبیل برنامه‌ها را بر سلامت از طریق نفوذ بر تصمیم‌های سیاسی شورای شهر تقویت می‌کنند.

3- کنش بین بخشی

پروژه‌های شهرهای سالم کنش بین‌بخشی را به وجود می‌آورند. واژه کنش بین‌بخشی فرایندی را تشریح می‌کند که از طریق آن سازمان‌هایی که در بیرون از بخش بهداشت کار می‌کنند، فعالیت‌های خود را به نحوی تغییر می‌دهند که آن فعالیت‌ها سهم بیشتری در سلامت داشته باشند. آن نوع برنامه‌ریزی شهری که از سازگاری فیزیکی به واسطه فراهم نمودن فضای سبز وسیع برای تفریح در شهر حمایت می‌کند، مثالی از کنش بین بخشی است. پروژه‌های شهرهای سالم سازوکارهای سازمانی را به وسیله آنچه که در ادارات شهری و سایر بخش‌ها با هم هماهنگ هستند، خلق می‌کنند.

4- مشارکت عمومی

پروژه‌های شهرهای سالم بر مشارکت عمومی تأکید می‌ورزند. مردم از طریق انتخاب سبک زندگی‌شان، استفاده‌شان از خدمات بهداشتی، دیدگاهشان راجع به مسائل بهداشتی و فعالیتشان در گروه‌های اجتماعی در امر سلامت مشارکت دارند. پروژه‌های شهرهای سالم در تمام این زمینه‌ها نقش مردم را به سطح بالاتری ارتقاء می‌بخشند و ابزاری فراهم می‌آورند که به وسیله آن مردم نفوذی مستقیم بر پروژه و از طریق پروژه بر فعالیت‌های ادارات شهری و سایر سازمان‌ها داشته باشند.

5- ابتکار و نوآوری

فعالیت پروژه‌های شهرهای سالم در طی فرایندی از ابتکارات و نوآوری‌ها است. ارتقاء سلامت و پیش‌گیری از بیماری‌ها از طریق فعالیت بین‌بخشی مستلزم جستجوی مداوم برای یافتن ایده‌ها و روش‌های جدید است. موفقیت پروژه‌های شهرهای سالم به قابلیت آنها در ایجاد فرصت‌هایی برای ابتکارات جدید در فضایی که از تغییرات حمایت می‌کند، بستگی دارد. پروژه‌ها این کار را با انتشار دانش روش‌های مبتکرانه، ایجاد انگیزه برای ابتکارات و شناسایی موفقیت گروه‌هایی که سیاست‌ها و برنامه‌های جدید را تجربه می‌کنند، انجام می‌دهد.

6- سیاست سلامت عامه

نتیجه کار پروژه‌های شهرهای سالم سیاست سلامت عامه است. موفقیت این پروژه‌ها (که تقریباً در آن دسته از سیاست‌هایی که زمینه‌هایی برای سلامت ایجاد می‌کنند، منعکس شده است) تماماً معلول مدیریت شهری هستند. پروژه‌ها وقتی به اهداف خود نایل می‌شوند که خانه‌ها، مدارس، محل‌های کار و سایر بخش‌های محیط شهری زمینه‌های سالم‌تری برای زندگی شوند. تصمیم‌های سیاسی، فعالیت بین بخشی، مشارکت اجتماعی و ابتکار ارتقاء یافته از طریق HCP با هم کار می‌کنند تا به سیاست سلامت عامه نائل شوند.

مراحل توسعه HCP

شهر سالم، براساس یک فرآیند، و نه فقط براساس یک نتیجه و محصول، تعریف می‌شود. شهر سالم شهری نیست که به سطح خاصی از وضعیت سلامت دست پیدا کرده باشد؛ بلکه هدف اصلی آن کسب آگاهی نسبت به سلامتی و تلاش برای بهبود آن در جامعه است. بدین ترتیب، هر شهری می‌تواند به یک شهر سالم تبدیل شود، بدون توجه به آن که شرایط موجود آن چه باشد. اما آنچه که باید به عنوان یک ضرورت مدنظر قرار گیرد، الزام توجه به سلامتی و ایجاد یک ساختار و فرآیند مناسب برای دست‌یابی به آن است.

برای توسعه HCP طی کردن بیست گام طی سه مرحله مقدماتی، سازماندهی و اجرا ضروری است.

در پیوست دو فایل پاورپوینت در زمینه شهر سالم که به صورت یک ارائه کلاسی توسط محمد آذرکیش برای درس دکتر پویان شهابیان و یک ارائه توسط یعقوب ابدالی تهیه شده، برای دانلود قرار داده شده است.