رابرت اوئن (Robert Owen) و آرمانشهر نیوهارمونی
نام کامل: رابرت اوئن (Robert Owen)
ولادت: 1771 میلادی – نیوتاون، ویلز
وفات: 1825 میلادی – لندن
سوسیالیست و اصلاح‌گر انگلیسی و پیش شهرساز ترقی‌گرا و از پیشروان نخستین شرکت‌های تعاونی
نظریه: نظریه محیط، شهرک نیولنارک، شهرک نیوهارمونی
آثار: دید تازه‌ای از جامعه یا پژوهش‌هایی در اصل شکل‌گیری شخصیت انسان (1813)، گزارش به لنارک (1816)، دنیای اخلاق نو (1836)، انقلابی در نظر و عمل (1849)
زندگینامه رابرت اوئن
اوئن در 14 می 1771 میلادی (24 اردیبهشت 1150 شمسی) در نیوتاون ویلز متولد شد. او تا 9 سالگی درس خواند و از 10 سالگی در مغازه‌های لندن و منچستر شروع به پارچه فروشی کرد و از این راه نان زندگیش را تأمین می‌نمود. در 1789 در حالی‌که فقط 18 سال داشت، با شرکای خود کارخانه پارچه‌بافی تأسیس کرد و یک سال بعد، ریاست کارخانه را که 500 کارگر داشت بر عهده گرفت. او در این زمینه چنان موفقیتی بدست آورد که توانست 8 سال بعد یعنی سال 1797 با شریکانش، ریسندگی‌های نیولنارک در اسکاتلند را خریداری کند و در سال 1800 مدیریت این کارخانه را نیز عهده‌دار شد.
کارخانه نیولنارک 2000 کارگر داشت که 500 نفر آنها را کودکان خردسالی بودند که از نواخانه‌ها استخدام شده بودند. همین مسئله باعث شکل‌گیری اندیشه‌های اوئن در زمینه اصلاحات اجتماعی شد. برای کارگران خانه و مدرسه ساخت و برای آموزش آنها همت گماشت. مغازه بزرگی افتتاح کرد که احتیاجات کارگران را به قیمت تمام شده در اختیارشان می‌گذاشت. بزرگترین خدمتش نیز تربیت جوانان بود.
وی قبل از خرید کارخانه نیولنارک در سال 1793 عضو انجمن ادبی و فلسفی منچستر شد و در آنجا با جان دالتون شیمیدان و فیزیکدان انگلیسی آشنا شد که تأثیرات زیادی بر ایده‌ها و نظریات اوئن داشت. با تلاش‌های رابرت اوئن قانون کارگاه‌ها در سال 1819 به تصویب رسید. در این زمینه دیوک آو کنت پدر ملکه ویکتوریا که از دوستان نزدیک اوئن بود، بسیار کمک کرد.
در سال 1825 اولین تعاونی را در اسکاتلند برپا کرد و سپس به آمریکا رفت و تعاونی دیگری در ایالت ایندیانا تشکیل داد که هردو با شکست مواجه شد. اوئن سال 1828 از سرپرستی کارخانه لنارک کناره‌گیری کرد و به لندن رفت و به تبلیغ اندیشه‌های خود پرداخت و مرکزی برای کاریابی کارگران تأسیس کرد.
رابرت اوئن از معدود آرمانگرایانی بود که زندگی مجتمع پیشنهادیش را قبل از مرگش به چشم دید و تجربه کرد. سرانجام در 17 نوامبر 1858 میلادی (26 آبان 1237 شمسی) در سن 87 سالگی، چشم از جهان فروبست. پسر بزرگش رابرت دیل اوئن (1877-1801) نیز راه او را ادامه داد و عضو کنگره آمریکا شد و از فعالان تدوین قوانین اصلاحات اجتماعی بود.
شکل‌گیری نظریات رابرت اوئن
اگرچه انجمن ادبی و فلسفی منچستر و آشنایی با تامس اسپنس و دکتر پرسوال در شکل‌گیری ایده‌های اولیه اوئن تأثیرگذار بوده است، اما تجربه نزدیکی که در زمان کارگری و کارخانه‌داری داشت، اندیشه‌ها و اعتقاداتش را شکل داد. فلسفه اوئن به نحوی بود که کارل مارکس بعداً بر آن نام سوسیالیسم آرمانشهری نهاد
وی در سال 1813 برای اولین بار «نظریه محیط» را با نام New Views of Society مطرح کرد و در 1817 کانسپت شهری خودش را در گزارشی برای کمیته انجمن صنعتگری فرودستان ارائه کرد. به عقیده اوئن، ایده «مرد خودساخته» که اقتصاددانان لیبرال مطرح کرده بودند و افکار عمومی هم پذیرفته بودند، فقط یه خواب و خیال است. در واقعیت شرایط محیطی است که سرنوشت افراد را تعیین می‌کند.
رابرت اوئن اگرچه مثل سن سیمون کلیسا، ازدواج و مالکیت خصوصی را دشمن انسانیت می‌دانست، اما برخلاف او وجود تجار و صاحبان صنایع را هم خیلی ضروری نمی‌دانست. اوئن ساعت کاری را از 14 ساعت به 10 ساعت کاهش داد و معیارش ارزش در توزیع و تولید و ساعات کار بود. شعار اصلیش نیز این بود:
خوشبختی جهانی، از راه آموزش جهانی
دیدگاه رابرت اوئن درباره نیروی کار و ماشین
بیکاری در انگلستان از دغدغه‌های رابرت اوئن بود و معتقد بود ماشین نقش عمده‌ای در این زمینه دارد. به عقیده او، ماشین و دانش آثار مشقت‌بار و ناپاکی را از خود به جای می‌گذارند. تا وقتی که کار و ماشین را در یک سطح بشناسیم، طبقه کارگر دارای ابزار مناسب برای مبارزه با قدرت مکانیکی نخواهد بود. پس به نظرش باید یکی از راه‌های زیر برگزیده می‌شد و سعی کرد راه‌حل سوم را به عنوان تنها راه‌حل مطلوب اثبات کند.
- استفاده از نیروی مکانیکی باید شدیداً کاهش یابد.
- میلیون‌ها انسان باید از گرسنگی بمیرند تا میزان فعلی تولید کافی باشد.
- باید کار یا حرفه‌ای را برای بیکاران پیدا کرد. ماشین باید فرمانبردار کارگر باشد نه اینکه جانشین آنان گردد.
اوئن اقدام اصلاح‌گرایانه خود را چنین بیان کرد: یافتن شغلی باصرفه برای همه کارگران در نظامی که پیشرفت مکانیکی را تا بی‌نهایت ممکن سازد. او معتقد به تأثیر مستقیم محیط کار و زندگی در راندمان کارگران بود و اصول مزد بهتر، ساعات کار کمتر، مسکن بهتر و تربیت را مطرح کرد.
ویژگی‌های آرمانشهر رابرت اوئن
اوئن به دنبال پیاده‌سازی ایده‌ها و تفکراتش به صورت اجرایی بود. برای این منظور در مقیاسی کوچک در سال 1799 طرح کارخانه‌ای نمونه همراه با مجموعه مسکونی 3000 نفره آن را در اسکاتلند مطرح نمود. با آنکه خانه‌هایش کوچک بود، اما مدرسه و کودکستان نیز برای این مجموعه ساخته شد. او برنامه خودش را این چنین تشریح کرد:
رابرت اوئن انسان را مجموعه‌ای متشکل از توانایی‌های جسمی و فکری می‌دانست که نیازها و گرایش‌های جسمی و جانی، حساسیت‌ها، احساسات و باورهایی را برایش پدید می‌آورد. اوئن اعتقاد به شرایط معقولی داشت که با قوانین طبیعی، محیط شده است و می‌گفت:
زمانی که این واقعیات و قوانین طبیعت کلاً درک شده و عموماً در عمل پذیرفته شوند، وسیله‌ای برای شکل‌دهی شخصیتی تازه برای نوع بشر خواهند بود و انسان‌ها معقول خواهند شد.
از نظر کار و اشتغال آرمانشهر اوئن مشخصات زیر را باید داشته باشد:
- تأکید بر شرایط معقول زندگی که پاسخگوی نیازهای مختلف انسان (جسمی، ذهنی و روانی) باشد
- تأکید بر آموزش به ویژه در کودکان
- تلفیق زندگی شهری و روستایی در طرح‌های آمایشی
- تأمین شغلی مناسب برای بزرگسالان
- جدا نمودن طبقه محرومان از جامعه شهری به منظور بهبود شرایط ایشان
- معتقد به اجتماعات انسانی ۵۰۰ تا ۱۵۰۰ نفر و به طور متوسط ۱۲۰۰ نفر برای دستیابی به شرایط زیست متعالی
- تأکید بر روی کشاورزان به عنوان شغل اصلی مردم و صنعت به عنوان ضمیمه و شغل دوم آنها
- اشتغال ساکنان و کشت و کار آنها بر روی زمین‌هایی با گستره 4000 تا 6000 مترمربع
اما به لحاظ فضایی و محیطی، آرمانشهر رابرت اوئن شرایط زیر را داشت:
- هر دهکده دارای فضای ساختمانی مربع شکل برای پذیرفتن 1200 نفر است و زمین پیرامون آن دارای 400 تا 600 هکتار گستره است. در فضای داخلی مربع نیز ساختمان‌های عمومی قرار می‌گیرند.
- ساختمان‌های مرکزی شامل آشپزخانه‌های عمومی، انبارها و کلیه تجهیزات لازم برای آشپزخانه و گرم کردن غذاست. طبقه همکف، مدرسه برای بچه‌های کوچک منظور شده است. در طبقه اول نیز سالن مطالعه و مکانی برای عبادت قرار دارد. در همکف ساختمان دیگر، مدرسه‌ای برای بچه‌های بزرگتر و سالنی برای اجتماعات ساخته شده و در طبقه بالا کتابخانه و مکان‌هایی برای بزرگسالان قرار دارد.
- در فضاهای باز و خالی وسط مربع، به صورت درختکاری شده شامل قسمت‌هایی برای ورزش و تفریحات سالم بود.
- سه ضلع مربع برای سکونت خانواده‌ها در نظر گرفته شده است و ضلع چهارم، خوابگاه بچه‌های بیشتر از سه سال است. همچنین هر خانواده که بیشتر از دو بچه داشته باشد، بچه‌های اضافی در اینجا می‌خوابند. وسط این ضلع خانه نگهبانان خوابگاه قرار دارد. در یک سر درمانگاه و در سر دیگر مهمانخانه‌ای برای بازدیدکنندگان در نظر گرفته شده است.
- در وسط دو ضلع، خانه‌های ناظر و مسئول، کشیش، معلم مدرسه، پزشک و مانند آنها قرار دارد. وسط ضلع دیگر نیز انبار ذخیره‌ای است برای هرآنچه که موردنیاز دهکده است. هر خانه در اضلاخ مربع باید یک مرد، همسر و فرزندان کمتر از سه سالشان را در خود جای دهد. ویژگی این خانه‌ها باید به نحوی باشد که آسایش بیشتری را نسبت به خانه‌های متداول توده مردم داشته باشد.
- ساختمان‌های روستایی برای تأسیسات مانند تولید مالت، آبجوسازی، آسیاب برای آرد و … در اطراف زمین‌های کشاورزی و چراگاه‌ها قرار دارند که گرداگرد آنها را با درختان میوه حصارکشی کرده‌اند.
پیاده‌سازی نیوهارمونی به عنوان یوتوپیای رابرت اوئن
در سال 1826 رابرت اوئن به آمریکای شمالی رفت تا ایده‌اش را تبلیغ کند. در همین سال هم زمین‌های نیوهارمونی در ایندیانا را خرید و به کمک هزار نفر از هوادارانش مجتمع نیوهارمونی را تأسیس نمود و اداره آن را به پسرش ویلیامز واگذار کرد. تفکر حاکم بر این مجتمع مذهبی بود و از صدر مسیحیت گونه‌برداری شده بود.
تقریباً مشابه ایده‌اش، آپارتمان‌های اعضای تعاونی، در بلوک مستطیلی شکل طرح شد و در وسط بلوک مجموعه خدمات جنبی و زیربنایی قرار داشت. اطراف واحدهای مسکونی را نیز باغ‌ها و فضای سبز پوشانده بود. کارگاه‌ها، صنایع و واحدهای کشاورزی با فاصله در بخش بیرونی شهرک شکل گرفته بود.
رابرت اوئن به قدری مساوات طلب بود که می‌خواست همه افراد را به یک گونه تبدیل نماید. به‌طوری که از تفاوت‌های فردی در عالم واقعیت غافل ماند. متوجه نبود که انسان‌ها با علایق و دلبستگی و سطح سواد مختلف را نمی‌توان به یک نوع زندگی یکسان راضی کرد. به شیوه مستبدانه در این زمینه برخورد می‌کرد و هیچ حد وسطی قائل نبود، حتی بین خوشبختی جمعی و فردی و فضای عمومی و خصوصی.
اوئن سعی کرد تا فعالیت‌های جامعه را به 6 بخش کشاورزی، پیشه‌وری، صنعت، ادبیات، علوم طبیعی و تعلیم و تربیت تقسیم کند و برای هرکدام مسئولی قرار داد. اما درواقع این اقدام تلاشی بود تا جلوی فرو ریختن مدلش را بگیرد. کمون پیشنهادی او علاوه بر اینکه ساختار اجتماعی محکمی نداشت، مدام اعضای آن عوض می‌شد.
سرانجام این طرح به دلیل عدم سازگاری بین اعضای ناهمگن ساکن در مجموعه 800 نفری نیوهارمونی که به دلیل شرایط دشوار مذهبی و ممنوعیت باده‌نوشی و … بود، به شکست انجامید و سه سال بعد، 4/5 دارایی خودش را از دست داد و ناگزیر به اروپا بازگشت. عدم موفقیت او فقط به خاطر مشکلات اقتصادی و نارسایی‌های مدیریتی و اختلافات داخلی نبود، بلکه از کلی‌نگریش درباره شیوه زندگی گروهی نیز ناشی می‌شد.
تأثیر نظرات اوئن پس از مرگ
پیروان رابرت اوئن اندک نمونه‌های موفق ایده یوتوپیای او را بین سال‌های 45-1839 در هارمونی هال در ساوتمپتن پیاده کردند.
اوئن موفقیت‌های خوبی را در بخش تعلیم و تربیت، سازماندهی نیروی کار و گرایش به تساوی حقوق در شهرسازی بدست آورد. اولین مهدکودک و کودکستان، اولین مدرسه حرفه‌ای و اولین نظام آموزش جمعی (شبیه مدارس شبانه‌روزی امروزی) و نخستین مدرسه خودگردان و کتابخانه عمومی توسط اوئن ایجاد شد. همچنین زمان کار کودکان و زنان نیز محدود شد.
رابرت اوئن بر جنبش زنان هم تأثیرگذار بود. به نحوی که حتی فرانسیس رایت اولین مبارز حقوق زنان در آمریکا، در کمون نیوهارمونی اوئن زندگی کرده بود.
او جز اولین کسانی بود که متوجه رابطه بین آرایش فضایی و رفتارهای اجتماعی شده بود و در زمینه تلاش کرد جنبه‌های اجتماعی، اقتصادی، معماری و مالی را درهم آمیزد. تأثیرات فکری رابرت اوئن در انگلستان را می‌توان در جنبش باغ‌شهر ابنزر هاوارد دید.
