تاب آوری شهری (Urban Resilience)
تاب آوری شهری در شهرسازی در اوایل دهه 1990 مطرح شد و اصطلاحی است که جهت اندازه‌گیری توانایی یک شهر برای بهبود از یک بلا به کار می‌رود. شهر تاب آور شهری است که ظرفیت تحمل و پذیرش خطر پیش از فروپاشی سیستم را دارد.
تاب آوری در اصل از لغت لاتین Resilience (انعطاف داشتن) سرچشمه گرفته است، که به معنی بازگشت به حالت اولیه می‌باشد. کاربرد عمومی لغت تاب‌آوری، به توانایی یک موجود یا سیستم، برای بازگشت به شرایط طبیعی پس از وقوع یک سانحه که وضعیت آن از هم گسیخته، دلالت دارد.
پیشینه تاب آوری
درباره ریشه این کلمه هنوز اختلاف نظر وجود دارد. برخی می‌گویند بوم‌شناسی، برخی دیگر بر فیزیک نظر دارند. در زمینه بوم‌شناسی، این کلمه در پی انتشار اثر اصلی هولینگ به نام تاب‌آوری و پایداری سامانه‌های اکولوژیکی در سال 1973 رواج پیدا کرد.
به هرحال مطالعات مبانی نظری بیان می‌کنند که مطالعه تاب‌آوری از شیوه‌های روانشناسی و روان‌پزشکی سال‌های دهه 1940 استنتاج شد که قسمت عمده آن توسط نورمن گرامزی، امی ورنر و راث اسمیت توسعه یافت. این موضوع به عنوان نتیجه تلاش‌هایی تحقق یافت که برای درک شناخت دلایل ناخوشی‌ها و توسعه آسیب‌شناسی روانی انجام شده بود.
یکی از انواع مطالعات در زمینه تاب‌آوری بررسی ابعاد روانشناختی کودکان است. پیشگامان مطالعه تاب‌آوری به تجزیه‌وتحلیل خطرات و آثار منفی اتفاقات ناسازگار زندگی روی کودکان مانند فشارهای مربوط به طلاق و آسیب روانی علاقه‌مند بودند. این مطالعات نشان می‌دهد که ضرورت اصطلاحاتی مانند تاب‌آوری و آسیب‌ناپذیری یکی از بحث‌برانگیزترین موارد شده است.
تایمرمن (1981) نخستین فردی بود که مفهوم تاب‌آوری را در حوزه بلایا و مخاطرات مطرح کرد. تاب آوری شهری در شهرسازی در دهه 1990 یعنی حدوداً دو دهه پس از مطرح شدنش، ظاهر شد. البته تاب آوری شهری هنوز فاقد تعریف روشن است و در مواجهه با تغییرات اقتصادی، جهانی شدن، تکنولوژیکی، فرهنگی و به‌طور کلی تمام بحرا‌هایی مطرح می‌شود که شهر با آنها مواجه می‌گردد.
این مفهوم پس از پذیرش چهارچوب کاری هیوگو برای دوره سال‌های 2015-2005 به طور وسیعی به کار گرفته شده است. چارچوب عملیاتی هیوگو، چارچوبی برای مقاومت و تاب‌آوری ملت‌ها و جوامع در مقابل بلایای طبیعی ارائه می‌دهد و راه‌حلی برای دولت‌های محلی و نقش‌آفرینان محلی برای مدیریت و کمتر کردن خطرات شهری ارائه می‌کند. نتیجه مورد انتظار از چارچوب هیوگو آن است که منجر به کاهش اساسی تلفات جانی و خسارات به اموال عمومی، اقتصادی و زیست محیطی جوامع و کشورها گردد. اولویت‌های پنج‌گانه چارچوب اجرایی هیوگو عبارتند از:
- ایجاد ظرفیت نهادی: مطمئن شوید که کاهش خطرپذیری بلایا اولویتی ملی و محلی با چارچوب اجرایی قدرتمند است.
- خطرپذیری (ریسک‌های) احتمالی خود را بشناسید، شناسایی، ارزیابی و نظارت بر خطرپذیری بلایا و تقویت سیستم هشدار زود هنگام.
- ایجاد درک و آگاهی: استفاده ازدانش، نوآوری و آموزش و پرورش برای ایجاد فرهنگ ایمنی و تاب‌آوری درتمام سطوح.
- خطرپذیری را کاهش دهید: عوامل اساسی خطرآفرین را از طریق برنامه‌ریزی کاربری اراضی و اقدامات و تدابیر محیط زیستی، اقتصادی و اجتماعی کاهش دهید.
- آماده شوید و مهیای عمل باشید: آمادگی برای واکنش موثر در تمام سطوح را تقویت کنید.
اهمیت تاب آوری شهری
در حال حاضر، بیشتر جمعیت جهان در شهرها زندگی می‌کنند؛ ازاین رو نقش شهرها در توسعه اجتماعی و اقتصادی کشورها حیاتی است. قرار گرفتن جمعیت و دارایی‌های زیاد در معرض شرایط بد آب‌وهوایی و بلایای طبیعی دیگر، به سرعت در حال افزایش است. زلزله ژانویه 2010 در هائیتی، تصویری شدید از این شرایط را نشان می‌دهد. شدت تأثیر مخاطرات طبیعی بر توسعه شهری برنامه‌ریزی نشده (نبود توسعه)، افت اکوسیستم‌ها و نقص زیرساخت‌ها مانند زهکشی ناکافی در مقابل طوفان و کیفیت پایین ذخایر ساختمان مربوط است.
| ابعاد آسیب پذیری | توصیف |
|---|---|
| آسیب‌پذیری فیزیکی | – مجاورت و نزدیکی املاک و افراد به عوامل محرک – ساخت نامناسب ساختمان‌ها – آینده‌نگری اندک درباره زیرساخت‌ها – تجزیه محیط |
| آسیب‌پذیری اجتماعی | – آموزش اندک و دانش ناکافی درباره فجایع و بلایا – مراقبت‌های کم از سلامت (در شرایط عادی و اورژانس) – مهاجرت گروهی و برنامه‌ریزی نشده به مناطق شهری – در حاشیه قرار دادن برخی افراد و گروه‌ها و کم‌اهمیت کردن آنها |
| آسیب پذیری فرهنگی | – بی‌توجهی عموم به فجایع و بلایا – سرپیچی از مقررات و پیش‌آگاهی‌های امنیتی – کمبود سازوکارهای مقابله با شرایط – وابستگی و نبود تعهدات فردی |
| آسیب پذیری سیاسی | – حمایت حداقل مسئولان اجرایی از برنامه‌های مربوط به فجایع و بلایا – نبود توانایی در تقویت یا تشویق مراحل لازم برای کاهش یا تسکین شرایط – متمرکزسازی بیش ازحد فرآیند تصمیم‌گیری – نهادهای منزوی یا ضعیف شده مربوط به فجایع و بلایا |
| آسیب‌پذیری اقتصادی | – اختلاف نظر و افزایش آن درباره توزیع دارایی و منابع – تشویق سودآوری بدون توجه کافی به پیامدها – نخریدن بیمه – منابع نادر برای پیشگیری از وقوع، برنامه‌ریزی و مدیریت فاجعه |
| آسیب‌پذیری فناوری | – کمبود وسایل ساختاری کاهش‌دهنده – اتکای بیش ازحد به سامانه‌های هشداردهنده یا سامانه‌های هشداردهنده نامناسب – بی‌دقتی در تولید صنعتی – نبود پیش‌بینی درباره تجهیزات / برنامه‌های رایانه‌ای |
خطر غفلت از کاهش خطرپذیری بلایا می‌تواند به وخامت جدی در اقتصاد و اکوسیستم و از دست رفتن اعتماد مردم و سرمایه‌گذاران منجر شود. حوادث مکرر با آثار کم و متوسط و تک حادثه‌ها با اثر شدید می‌تواند شریان‌های حیاتی جامعه – سیستم‌های توزیع غذا، آبرسانی، بهداشت و درمان، حمل و نقل، دفع زباله، و ارتباطات محلی و ارتباطات با بقیه جهان را مختل کنند. کسب‌وکارها و سرمایه‌گذاران خصوصی ممکن است با تصور بی‌تفاوتی نسبت به اقدام در جهت کاهش خطرپذیری بلایا از شهر دلزده شوند. برای غلبه بر این تصور که بودجه مدیریت خطرپذیری حوادث منابع کمیاب را از اولویت‌های دیگر می‌ربایند، کاهش خطرپذیری باید بخشی جدایی ناپذیر از توسعه محلی باشد.
تاب آوری شهری در برابر مخاطرات به دو دلیل مهم است. اول اینکه چون آسیب‌پذیری سیستم‌های اجتماعی و تکنولوژیکی به طور کامل قابل پیش‌بینی نیست. دوم اینکه مردم و دارایی‌ها در شهرهای تاب‌آور باید در مواجهه با حوادث بهتر عمل کنند نسبت به مکان‌ها و جوامعی که کمتر انطباق‌پذیر هستند. از مزایای برنامه‌ریزی برای تاب آوری شهری این است که به تمرکز روی یک الگوی خاص فرم شهری یا توسعه شهری نیازی نمی‌باشد. انعطاف‌پذیری این اجازه را می‌دهد که با توجه به شرایط منحصربفرد شهرها و برنامه‌های توسعه، جواب‌گویی و قابلیت انطباق وجود داشته باشد.
تعاریف تاب آوری
تاب آوری یک جامعه، زمانی رخ می‌دهد که منابع کافی برای خنثی کردن سریع پیامدهای مخرب بحران وجود داشته باشد؛ به عبارتی دیگر، تاب‌آوری جامعه زمانی رخ می‌دهد که منابع بسیار قوی، اضافی یا مازاد بر احتیاج وجود داشته باشند که به سرعت در مقابل تأثیرات عمل کرده یا عمل متقابل نشان می‌دهند. تاب‌آوری جامعه برای دوری از زیان‌های اقتصادی و اجتماعی مهم است و به بازیابی آسان‌تر شهر بعد از وقوع بلایای طبیعی می‌انجامد.
واژه تاب آوری در فرهنگ آکسفورد به معنای توانایی مردم یا چیزها به این منظور که بعد از حوادث ناگوار مانند شوک، آسیب و… به سرعت به احساس بهتری دست یابند و نیز به معنای توانایی مواد به منظور بازگشت به حالت اولیه بعد از خم شدن، کشش و یا فشرده شدن معنا شده است. گادسچالک، تاب آوری شهری را اصطلاحی می‌داند که جهت اندازه‌گیری توانایی یک شهر برای بهبود از یک بلا به کار می‌رود؛ در حقیقت شهرهای تاب‌آور از پیش، برای پشت سر گذاشتن و بهبود از تاثیرات خطرات طبیعی یا فنی طراحی شده‌اند و سیستم‌های فیزیکی و اجتماعی در چنین شهری قادر به بقا و عملکرد تحت شرایط فشار و شرایط بحرانی هستند.
شهر تاب آور شهری است که ظرفیت تحمل و پذیرش خطر پیش از فروپاشی سیستم را دارد. سیستم این شهر پویا و تغییرپذیر است. در زمان وقوع خطر، تغییرات را جذب می‌کند و بازهم به حالت تعادل باز می‌گردد. این شهر توانایی برگشت به عقب و پذیرش تهدید را دارد. این ویژگی‌ها منجر به این می‌شوند که شهر تاب‌آور پایدار و پویا باشد.
| نظریه‌پرداز | تعریف |
|---|---|
| Wildavsky, 1991 | به ظرفیت برآمدن از عهده خطرات ناگهانی پس از پیددایش، تاب‌آوری گفته می‌شود؛ یادگیری ترمیم و بازیابی. |
| Holling et al., 1995 | تاب‌آوری ظرفیت اضافی یا توانایی یک سامانه برای هضم مشکل است یا میزان مشکلی است که یک سامانه پیش از اینکه ساختار سامانه به وسیله تغییر دادن متغیرها تغییر کند، می‌تواند هضم کند. |
| Mallak, 1998 | تاب آوری توانایی یک شخص یا سازمان برای طراحی سریع و حرکات مثبت انطباقی کاربردی هماهنگ شده با وضعیت اضطراری است، به گونه‌ای که فشار کمی را متحمل شود. |
| Miletti, 1999 | تاب‌آوری محلی بدین معناست که یک منطقه، بدون متحمل شدن ضررهای ویرانگر، خرابی، کم شدن بهره‌وری یا کیفیت زندگی و بدون گرفتن کمک زیاد از طرف جوامع خارجی، قادر به پایداری در برابر یک حادثه طبیعی بسیار بزرگ باشد. |
| Cardona, 2003 | ظرفیت جوامع یا اکوسیستم‌های آسیب‌دیده برای هضم آثار منفی و ترمیم آنها |
| Pelling, 2003 | توانایی یک عامل برای برآمدن از عهده فشار یک خطر یا سازگارشدن با آن |
| Resilience Alliance, 2005 | تاب‌آوری اکوسیستمی، ظرفیت یک اکوسیستم است برای تحمل کردن آسیب، بدون هضم شدن در درون شرایط متفاوت کیفی که به وسیله مجموعه متفاوتی از فرآیندها کنترل می‌شود. |
| UNISDR, 2005 | ظرفیت یک سامانه، جامعه یا اجتماع در معرض خطرات برای سازگارشدن، مقاومت کردن یا تغییر دادن برای رسیدن به سطح قابل قبولی از عملیات و ساختار و ادامه آن. این موضوع تعیین می‌شود به وسیله درجه‌ای که سامانه اجتماعی قادر به سازماندهی خودش است برای افزایش این ظرفیت، آموختن از بلایای گذشته، حفاظت آتی بهتر و بهبود ارزیابی‌های کاهش امکان خطر. |
| Walker, 2007 | تاب‌آوری درجه‌ای است که سیستم قبل از سازماندهی مجدد قادر به تحمل و از هم نپاشیدن است. |
| Norris, et al., 2008 | تاب آوری فرآیندی است که موجب ارتباط میان ظرفیت‌های انطباقی با پاسخ‌ها و تغییرات بعد از وقوع عوارض جانبی می‌شود. |
| ESCAP, ADB and UNEP, 2012 | تاب‌آوری، مفهومی است دال بر ظرفیت جوامع و اقتصاد برای انطباق با شوک در زمان روبرویی با بحران، ظرفیت مقاومت در برابر شوک و اختلالات با حداقل اختلال در عملکرد سیستم |
| Community and Regional Resilience Institute, 2013 | تاب‌آوری جامعه توانایی برای پیش‌بینی خطر وقوع بلا، تأثیرات محدود و بازگشت به موقعیت قبل از بحران یا در امان ماندن، سازگاری و تحول و رشد در موقع روبرویی با تغییر است. |
| D’Ascanio, 2016 | اکنون تاب آوری شهری به عنوان مهارت یک جامعه برای پیشگیری و پرداختن به هرگونه مساله اجتماعی و زیست‌محیطی عمده از بلایای طبیعی و تاثیرات تغییر اقلیم گرفته تا فقر تعریف می‌شود. یک شهر زمانی به عنوان یک شهر تاب‌آور توصیف می‌شود که با ساخت پاسخ‌های اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی جدید قادر به ایستادگی طولانی مدت در برابر تنش‌های محیط زیست و گذشت زمان می‌شود. |
| Nagenborg, 2019 | تاب‌آوری را ابزاری برای عادلانه ساختن تعریف نموده و معتقد است همواره به معنای جهش به عقب (حالت پیش از بحران) نبوده و می‌تواند در بسیاری از موارد به معنای جهش به جلو (رسیدن به یک وضعیت جدید مطلوب‌تر) باشد. |
بررسی تعاریف متعددی که از این واژه موجود است، نشان می‌دهد تمام تعاریف با بیانی متفاوت اما با هدفی یکسان تاب‌آوری را با عوامل زمان، پایداری و تجربه مرتبط می‌دانند.
منظور از زمان به عنوان معیار ارزیابی تاب‌آوری، زمانی است که برای بازیابی یا بازگشت به حالت نرمال طول می‌کشد. هر چه این دوره زمانی کوتاه‌تر باشد تاب‌آوری بیشتر خواهد بود. در واقع زمان انطباق‌پذیری و خودسازماندهی سیستمی که با یک فاجعه طبیعی مواجه شده است اصلی‌ترین معیار سنجش تاب‌آوری است. منظور از پایداری ظرفیت سیستم برای جذب و مقاومت و ترمیم آسیب بدون نیاز به کمک عواملی خارج از سیستم است.
در واقع یک سیستم تاب‌آور باید بتواند با جذب فشار دینامیکی، پویایی و ادامه عملکرد طبیعی خود را بعد از فاجعه تضمین نماید. تجربه نیز به معنای آموختن از گذشته برای آمادگی قبل از فاجعه و به عنوان بهترین راه رسیدن به تاب‌آوری مطرح می‌باشد. از طرف دیگر ارتباط بین تجربه و آموزش به عنوان یک عامل مهم پیشرفت تاب‌آوری در بسیاری از تعاریف مطرح گردیده است.
ابعاد و مولفه‌های تاب آوری شهری
تاب‌آوری دارای ابعاد کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، نهادی می‌باشد. اولین مولفه تاب‌آوری بعد اجتماعی می‌باشد که از تفاوت ظرفیت اجتماعی در بین جوامع به دست می‌آید. دومین مولفه، بعد اقتصادی است. در اقتصاد تاب‌آوری به عنوان واکنش و سازگاری ذاتی افراد و جوامع در برابر مخاطرات طوری تعریف می‌شود که آنها را به کاهش زیان‌های بالقوه ناشی از مخاطرات قادر سازد.
سومین مولفه، بعد نهادی است که حاوی ویژگی‌های مرتبط با تقلیل خطر، برنامه‌ریزی و تجربه بلایای قبلی است. در اینجا تاب‌آوری به وسیله ظرفیت جوامع برای کاهش خطر، اشتغال افراد محلی در تقلیل خطر، ایجاد پیوندهای سازمانی و بهبود حفاظت از سیستم‌های اجتماعی در یک جامعه تحت تاثیر قرار می‌گیرد. چهارمین مولفه بعد کالبدی – محیطی (زیر ساختی) است. که اساسا ارزیابی واکنش جامعه و ظرفیت بازیابی بعد از سانحه نظیر؛ پناهگاه، واحدهای مسکونی خالی یا اجاره‌ای و تسهیلات سلامتی می‌شود. یکی از مهمترین زیرساخت‌های آسیب‌پذیر، خانه‌های کم‌دوام هستند که به حادثه فاجعه بار حساس هستند.
بلایای طبیعی به وسیله آسیب‌های زیر باعث کاهش تاب‌آوری می‌شود:
- آسیب‌های فیزیکی: شامل آسیب‌های وارده به کاربری‌های مسکونی، تجاری، مدارس، تجهیزات و تأسیسات
- آسیب‌های اقتصادی: شامل از بین رفتن اشتغال، به تعلیق درآمدن تجارت، هزینه‌های تعمیر و بازسازی
- آسیب‌های اجتماعی: شامل تأثیر بر افرادی که به کمک‌های دارویی و سرپناه نیاز دارند
درمجموع می‌توان گفت که عوامل فیزیکی به عنوان بدن شهر و مانند استخوان‌بندی، شاهرگ و ماهیچه‌ها هنگام خطرات عمل می‌کنند. سامانه فیزیکی باید زیر فشار خطرات بتواند همچنان نقش و عملکرد خود را ایفا کند. یک شهر بدون ساختار فیزیکی تاب‌آور در برابر زلزله آسیب فراوانی خواهد دید. اجتماعات محلی شامل مؤلفه‌های اجتماعی و نهادی هستند که ممکن است این مؤلفه‌ها با کالبد یا بی‌کالبد باشند که شامل واحدهای همسایگی، آژانس‌ها، سازمان‌ها، تشکیلات اقتصادی و… می‌شود.
برای تاب‌آوری، امروزه در سطح جهان شاخص‌های متنوعی تعریف و مورداستفاده قرار می‌گیرد. در ارتباط با ویژگی‌های تاب آوری شهری و سیستم‌های تاب‌آور گادزچالک، برنئو و همکارانش، یکمهی و شامای، ساپیرستین و تویگ، واکنش سیستم‌های تاب‌آور در برابر بلایا را مورد مطالعه قرار داده و ویژگی‌هایی را برای تاب‌آوری بیان کرده‌اند: حکمروایی، ارزیابی خطر، دانش و آموزش، مدیریت خطر و کاهش آسیب‌پذیری و آمادگی و واکنش.
در ارتباط با تعیین شاخص‌های تاب‌آوری که گام مهمی برای تحقیقات آینده می‌باشد، تحقیقات متنوعی در مورد تعیین این شاخص‌ها در حوزه‌های مختلف انجام گرفته است. معیارهایی که تا امروز بیانگر این شاخصه‌هاست عبارتند از: اعتماد یا اعتبار، رهبری، کارایی جمعی، سرمایه اجتماعی، انسجام و حس اجتماعی، مشارکت اجتماعی، معیارها، نگرش‌ها، ارزش‌های موجود و ارتباطات و اطلاعات. تحقیقات باید تعیین کنند که کدامیک از اینها، پیش‌بینی کننده نتایج مربوط به تاب‌آوری و میزان تداخل بین آنها بوده و درواقع، آیا اینگونه عوامل، خودشان ناشی از فرآیندهای اساسی‌تر می‌باشند یا خیر.
| نظریه پرداز | ابعاد، مولفه یا شاخص‌های مطرح |
|---|---|
| فوستر، 1997 | سامانه‌های کلی، کالبدی، عملیاتی، زمان‌سنجی، اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی |
| مرکز بنگاه اجتماعی | مردم، سازمان‌های جامعه، منابع جامعه، فرآیند و جامعه |
| مرکز آسیایی آمادگی با حوادث | فرآیند مدیریت ریسک جامعه محور: انتخاب جامعه، ایجاد تفاهم و درک جامعه، ارزیابی ریسک مشارکتی، برنامه‌ریزی مدیریت ریسک مشارکتی، ایجاد و آموزش سازمان مدیریت ریسک محلی، اجرا به وسیله مدیریت جامعه، ارزشیابی و پایش مشارکتی |
| ابتکار تاب‌آوری منطقه‌ای و جامعه‌ای | آسیب‌پذیری اجتماعی، محیط ساخته شده و زیرساخت‌ها، سامانه‌های طبیعی و میزان تماس، برنامه‌ریزی و کاهش مخاطرات |
| مؤسسه کاهش تلفات حاصل از فجایع (کانادا) | نگرش‌های فرهنگی، رویکرد جامع مخاطرات‌نگر، رویکرد جامع آسیب‌پذیری نگر، پایداری و استحکام، انعطاف‌پذیری، ارتقای ظرفیت بازسازی، گسترش ظرفیت تطبیقی |
| CSIRO Australia, 2007 | جریان‌های متابولیسمی، شبکه‌های حکومتی، پویایی اجتماعی و محیط مصنوع |
| Godschalk, 2003 | مازاد، تنوع، کفایت، خودمختاری، قدرت، وابستگی درونی، سازگاری و همکاری |
| Olshansky and Kartez, .Burby et al., 2000 | استانداردهای ساختمان‌سازی، آیین‌نامه‌های توسعه، سیاست‌های مربوط به فضاهای کالبدی عمومی و حیاتی، تملک اراضی و اموال، مالیات و سیاست‌های مالی و انتشار اطلاعات |
| NOAA, 2007 | درس‌های آموخته‌شده، کاهش ریسک اقتصادی، گستردگی شغل یا تجارت، ارزش‌ها و حس مکان مشترک؛ رهبری و درک محلی از ریسک و مسئولیت‌پذیری |
ابعاد و مولفه‌های شناسایی و مورد استفاده در مدل علیت
| بعد | مولفه |
|---|---|
| کاهش مخاطرات | برنامه بازسازی، برنامه استمرار خدمات، برنامه‌های مقابله، کاربری اراضی، بیمه مخاطرات، برنامه‌های کاهش مخاطرات و ارزیابی آسیب‌پذیری، استانداردها و کدها و برنامه حفاظت از زیرساخت‌ها |
| زیرساختی | شریان‌های حیاتی، مراکز حیاتی، حساس و مهم و بناهای عمومی |
| سازه‌ای | واحدهای تجاری و صنعتی، واحدهای مسکونی، آثار باستانی و تأسیسات خطرزا |
| محیط زیست | مخاطرات، آلودگی‌ها، تنوع زیست محیطی، پایداری زیست‌محیطی و خصوصیات جغرافیایی |
| فرهنگی – اجتماعی | خصوصیات فردی، باورها و اعتقادات، فرآیندهای جامعه، ثبات اجتماعی، خصوصیات اجتماعی، میزان مشارکت مردم، ساختار خانوادگی و گرایش‌های اجتماعی |
| اقتصادی | سلامت اقتصادی، وضعیت استخدامی، تنوع اقتصادی، اشتغال، دسترسی به خدمات، رشد اقتصادی، ثبات اقتصادی، سطح درآمد و اسکان |
شاخص‌های تاب آوری شهری براساس مطالعات کاتر و همکارانش در سال 2008
| بعد | مولفه |
|---|---|
| زیست محیطی | وسعت تالاب‌ها و کاهش آن، نرخ فرسایش، درصد سطوح غیرقابل نفوذ و تنوع زیستی، ساختار دفاع سواحل |
| اجتماعی | جمعیتی (سن، نسل، طبقات جمعیتی، جنس و شغل)، شبکه‌های اجتماعی، مقدار یکپارچگی جامعه محلی و کارکرد سازمان‌ها |
| اقتصادی | اشتغال، ارزش زمین، نسل ثروتمند، درآمد و منابع مالی شهرداری‌ها |
| نهادی | برنامه کاهش خطر، خدمات اضطراری، پهنه‌بندی و ساخت‌وساز استاندارد، برنامه‌های پاسخ اضطراری، ارتباطات بینابینی، تداوم و پایداری برنامه‌های عملیاتی |
| زیرساختی | زیرساخت‌های مرتبط با مدیریت بحران، شبکه حمل‌ونقل- سن و ذخیره خانه‌های مسکونی و استقرار زیرساخت‌های تجاری |
| صلاحیت و شایستگی جوامع | ادراک محلی خطر، خدمات مشاوره‌ای، بهداشت و درمان، کیفیت زندگی (سطح بالا) |
شاخص تاب آوری شهری (City Resilience Index)
در شاخص تاب آوری شهری یا همان City Resilience Index که در سال 2019 تعداد 103 شهر دنیا را رتبه‌بندی نمود، 52 نماگر در قالب 4 معیار مورد بررسی قرار گرفت.
| معیار | نماگر |
|---|---|
| سلامت و معیشت | – آسیب‌پذیری انسانی – اشتغال و معیشت متنوع – حفاظت مؤثر از زندگی و سلامت |
| جامعه و اقتصاد | – هویت و حمایت جمعی – امنیت و حاکمیت قانون – اقتصاد پایدار |
| زیرساخت‌ها و اکوسیستم | – شکنندگی و درجه قرارداشتن در معرض ریسک – تأمین مؤثر خدمات کلیدی – حمل‌ونقل و ارتباطات قابل اتکا |
| استراتژی و رهبری | – مدیریت و رهبری مؤثر – ذی‌نفعان توانمند – برنامه‌ریزی یکپارچه توسعه |
مدل‌های سنجش و تحلیل تاب آوری شهری
یکی دیگر از جنبه‌های بسیار اساسی در مطالعات و تحقیقات مرتبط با تاب‌آوری و اجتماعات تاب‌آور در برابر مخاطرات طبیعی، دستیابی به یک شیوه مناسب از سنجش میزان تاب‌آوری است. ازآنجای یکه همه تحقیقات مخاطره و بلایای طبیعی در جهت بهبود علمی و فناوری، در راستای کاهش خطر بلایا گام برمی‌دارند اما به علت ماهیت چندوجهی تاب آوری که شامل ابعاد اکولوژیکی، اقتصادی، نهادی و اجتماعی است، گذار از چارچوب‌های مفهومی به ارزیابی آن پیچیده و چالش‌برانگیز شده است.
| مدل | ویژگی |
|---|---|
| مدل توبین، 1999 | برای بررسی و ارزیابی تاب‌آوری جوامع واقع در مناطق پرمخاطره مطرح شده است. چارچوب به‌کاررفته در این مدل بیشتر اکولوژیکی است. برای نشان دادن چگونگی پایداری و تاب‌آوری جامعه، ترکیبی از سه الگوی تقلیل خطر برای بررسی طرح‌های تقلیل و کاهش خطر، الگوی بازیابی برای بازیابی ساختار سرمایه‌های فیزیکی، نگرش‌ها و طرح‌ها دولتی، خصوصی و توزیع و الگوی ساختاری- جمعیتی برای بررسی عوامل تغییرات ساختاری عوامل فیزیکی، فرهنگی و اقتصادی، استفاده شده است. اینها باهم در ارتباط بوده و بر اهداف مربوط به پایداری تأثیر دارند؛ درنهایت، در این مدل ویژگی‌های جامعه پایدار و تاب‌آور مطرح می‌شود. هدف نهایی این چارچوب، دسترسی به میزان پایداری و تاب‌آوری اجتماعات در مقابل مخاطرات فناورانه و طبیعی است. تمرکز این مدل روی نقش پایداری در تقلیل خطر است؛ به‌گونه‌ای که جوامع پایدار و تاب‌آور به‌عنوان جوامعی هستند که ازلحاظ ساختاری، باعث کاهش پیامدهای بلایا و همچنین بهبود سریع با بازسازی عوامل حیاتی اجتماعی- اقتصادی جامعه می‌شوند. |
| مدل معیشت پایدار، 2005 | چارچوبی است که توسط راهبرد بین‌المللی کاهش بلایا (ISDR) برای کاهش فقر بعد از بلایای طبیعی به‌کاررفته و به‌عنوان چارچوبی یکپارچه برای فهم منابع زیاد فقر و راه‌حل‌هایی برای آن، ارائه شده است. دیدگاه معیشت پایدار با تأکید بر دیدگاه‌های مشارکتی ابزاری سودمند برای طراحی پروژه‌های مردم محور کاهش فقر است. این چارچوب شامل ترکیب انواع سرمایه در تقویت تاب آوری جامعه است که دربرگیرنده سرمایه طبیعی، اجتماعی، مالی، انسانی و طبیعی می‌شود. |
| مدل خطی- زمانی دیویس، 2006 | با توجه به تعریف جامعه تاب‌آور نشان می‌دهد که یک جامعه در قالب یک خط زمانی در شرایط خاص در پی توسعه می‌تواند در طول زمان، آسیب‌پذیری خود را بهبود بخشد. این مدل سه مرحله دارد: – جذب و تحمل تنش و ضربه خطر پیش از سانحه؛ – برگشت به تعادل پس از سانحه یعنی توانایی و ظرفیت برگشت به تعادل در هنگام و بعد از بلایا؛ – تغییراتی در جوامع برای اینکه ایمن و تاب‌آور شوند. |
| مدل سرمایه‌محور، 2007 | مدل سرمایه محور به‌عنوان چارچوبی برای ارزیابی تاب‌آوری جامعه در برابر بلایا مبتنی بر انواع سرمایه (اجتماعی، اقتصادی، فیزیکی، انسانی و طبیعی) مطرح شده است. هر یک از انواع سرمایه، حوزه مستقلی دارد و می‌تواند به‌وسیله عوامل مختلف و ارتباط این عوامل باهم، برای ارزیابی تا بآوری جامعه در برابر بلایا اندازه‌گیری شود. ماهیت سرمایه بسیار به مفهوم پایداری نزدیک است و مفهوم پایداری نیز اغلب به مفهوم تاب‌آوری در مقابل بلایا وابسته است. لزوم استفاده از رویکرد سرمایه‌ای بدین معناست که سرمایه شامل عناصری است که برای توسعه اقتصادی جامعه لازم است و هر چه فرصت‌های اقتصادی جامعه بیشتر باشد، توانایی بالقوه جامعه برای کاهش پیامدهای بلایا بیشتر می‌شود که درنهایت با این شرایط، جامعه تاب‌آوری بیشتری را به‌دست می‌آورد. |
| مدل مکانی (DROP)، 2008 | برای ارائه رابطه تاب آوری و آسیب پذیری طراحی شده که ارزیابی مقایسه‌ای از تاب‌آوری بلایا در سطح محلی و جامعه ارائه می‌کند. این مدل، تاب‌آوری را به‌عنوان یک فرآیند دینامیک و وابسته به شرایط پیشین، شدت بلایا، زمان بین مخاطرات و تأثیرات عوامل برونگرا تعریف می‌کند. گام اول این مدل، ارائه یک مجموعه پیشنهادی از متغیرهای اکولوژیکی، اجتماعی، اقتصادی و نهادی است. گام بعدی در این مدل، عملیاتی کردن و ایجاد مجموعه‌ای از شاخص‌ها و سپس بررسی آن در دنیای واقعی است. |
| مدل شاخص خط – مبنا (BRIC)، 2010 | این مدل، روش‌شناسی و مجموعه‌ای از شاخص‌ها برای اندازه‌گیری شرایط موجود مؤثر بر تاب‌آوری بلایا در جوامع را ارائه می‌کند. روش آن، استفاده از شاخص ترکیبی برای تعیین و دستیابی به متغیرهای خاص برای ایجاد یک مقیاس جمعی از تاب‌آوری است. برای تعین شاخص‌ها از مدل مکانی تاب‌آوری بلایا (DROP) که در آن ارتباط بین آسیب‌پذیری و تاب‌آوری مشخص و همچنین روی شرایط پیشین تمرکز می‌کند، استفاده و بر مبنای ابعاد تاب‌آوری، شاخص‌های موردنظر از این ابعاد تشکیل و برای تحلیل به‌کار گرفته شد؛ درنهایت این مدل با تصویرسازی، نتایج یک بررسی کلی تطبیقی سریع از اینکه کدام روش‌ها و ابعاد در شاخص‌های خط‌مبنای تاب‌آوری بیشتر از بقیه موردنیاز است را می‌دهد. همچنین تعیین می‌کند که چه مداخلات اجتماعی، اقتصادی، نهادی و کالبدی باعث بهبود کلی جامعه می‌شوند. |
| مدل مدیریت بلایای اجتماع‌محور (CBDM) | این مدل، یک رویکرد مدیریتی پایین به بالا است که به مشارکت مردم در حل بحران‌های ناشی از وقوع بلایای طبیعی توجه دارد که درواقع هدف از آن، کاهش آسیب‌پذیری جوامع و تقویت توانایی‌ها و مشارکت مردم برای مقابله با خطرات ناشی از وقوع بلایای طبیعی است. |
بنابراین با توجه به نوپا بودن مفهوم تاب‌آوری، روش‌شناسی خاص یا چارچوب استانداردی برای ارزیابی تاب آوری در برابر بلایای طبیعی در دسترس نیست؛ ازاین‌رو مدل‌هایی که در اینجا به آن اشاره شد، به‌صورت کلی نشان می‌دهند كه كاهش خطر بلایا و آسیب‌پذیری می‌تواند به افزايش تاب‌آوری در ميان جوامع در معرض خطر به‌وسیله تقویت و توانا کردن جوامع به مقاومت و ايستادگي در برابر ضربه‌ها و تنش‌های احتمالي، برگشت به تعادل و قبول راه‌های جديد براي رویارویی با تهديدات آینده انجامد.
در پیوست، سه فایل پاورپوینت تاب آوری شهری برای دانلود قرار داده شده است که یکی با فرمت PDF توسط دکتر کرامت الله زیاری و دو فایل دیگر با فرمت پاورپوینت به صورت یک ارائه کلاسی تهیه شده‌اند.
