دستورالعمل محله بندی و منطقه بندی شهری

دستورالعمل محله بندی و منطقه بندی شهری

به استناد تبصره‌های ۲ و ۳ ماده ۴ قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری، ماده ۵۴ قانون شهرداری مصوب 1344 و اصلاحیه های بعدی آن و بند ۳۴ ماده ۷۱ قانون تشکیلات، وظایف و انتخابات شوراهای اسلامی کشور و انتخاب شهرداران مصوب 1375/3/1 و اصلاحیه‌های بعدی آن و بر اساس ضوابط تشکیلاتی شهرداری‌ها ابلاغی 1394/2/20 «دستورالعمل محله بندی و منطقه بندی شهری» به شرح زیر ابلاغ می‌شود.

الف- شمول دستورالعمل

ماده ۱- تمامی شهرداری‌های سراسر کشور به استثناء شهرداری تهران مشمول این دستورالعمل می‌باشند.

ب- تعاریف و اصطلاحات

ماده ۲- در اين دستورالعمل از عبارات و اصطلاحات زیر استفاده شده است.

۱. محله: مجموعه ساختمان‌های مسکونی و خدماتی است که از لحاظ بافت اجتماعی ساکنانش خود را اهل آن محل می‌دانند و دارای محدوده معین است همچنین محدوده یکپارچه فضایی از شهر با مرزهای کالبدی بنا بر درک ذهنی و یا نشانه عینی برای ساکنانی که تعلق مکانی و همبستگی اجتماعی احساس می‌کنند. عوامل موثر در شناخت و تعریف محله، وجود کاربری‌های لازم برای پاسخگویی به نیازهای روزمره ساکنین با دسترسی پیاده، پیوندهای اجتماعی، مجاورت مکانی و سهولت دسترسی پیاده ساکنین از حاشیه به مرکز محله و نظایر آن می‌باشد.

۲. منطقه: در شهرهای با جمعیت دویست هزار نفر جمعیت و بیشتر (بزرگ شهرها و کلانشهرها) از بهم پیوستن چند محله، در صورت داشتن شرایط لازم منطقه شهری تشکیل می‌شود. برای ارائه خدمات به شهروندان در محدوده جغرافیایی منطقه، واحد سازمانی مشخصی تشکیل می‌شود که از نظر سیاست‌ها، خط مشی‌ها و قوانین و مقررات اداری، استخدامی و مالی و معاملاتی تابع شهرداری است و بمنظور انجام بخشی از وظایف شهرداری در محدوده جغرافیایی منطقه با کارکردهای ویژه و سایر عوامل موثر با مرز جغرافیایی معین پیش‌بینی‌شده در برنامه‌ها و مطالعات شهری، در چارچوب این دستورالعمل ایجاد می‌شود.

۳. ناحیه: از بهم پیوستن چند محله واقع در محدوده جغرافیایی یک منطقه، ناحیه شهری می‌تواند تشکیل شود. برای ارائه خدمات به شهروندان در محدوه جغرافیایی ناحیه، واحد سازمانی مشخصی می‌تواند تشکیل شود که از نظر سیاست‌ها، خط مشی‌ها و قوانین و مقررات اداری، استخدامی و مالی و معاملاتی تابع شهرداری است و به منظور انجام بخشی از وظایف منطقه یا شهرداری در محدوده یک یا چند محله با مرز جغرافیایی معین پیش‌بینی‌شده در برنامه‌ها و مطالعات شهری، در چارچوب این دستورالعمل ایجاد می‌شود.

۴. ناحیه ویژه: ناحیه‌ای است که به دلیل دارا بودن ویژگی‌های خاص مانند واقع بودن در محدوده‌ای از شهر با بافت تاریخی و فرسوده و یا سایر عوامل موثر، با مرز جغرافیایی معین در محدوده جغرافیایی یک منطقه شهری تعریف نشده و بصورت مستقیم زیر نظر شهردار اداره می‌شود.

۵. مرکز محله: محدوده‌ای در محله است که دارای کاربری‌های مورد نیاز ساکنین محله نظیر واحد مذهبی (مسجد، حسینیه، بقاع متبرکه)، مدرسه ابتدایی، مغازه‌های تجاری برای تامین مایحتاج ضروری، زمین بازی و ورزشی، سالن اجتماعات، استخر شنا، سالن نمایش و تئاتر در فاصله مناسب دسترسی پیاده است.

۶. جمعیت: جمعیت شهرها بر اساس آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن کشور و در صورت گذشت بیش از سه سال از سرشماری رسمی، بر اساس برآورد رسمی مرکز آمار ایران، تعیین می‌شود. جمعیت محله، ناحیه و منطقه بر اساس فایل بلوک‌های آماری آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن کشور درنظر گرفته خواهد شد.

۷. طرح های توسعه شهری: منظور از طرح‌های توسعه شهری، طرح‌های هادی، جامع، تفصیلی، موضعی و موضوعی مصوب حسب مورد است.

۸. کلانشهر: منظور از کلانشهر، شهر با جمعیت یک میلیون نفر و بالاتر می‌باشد.

‎٩‏. سازمان: منظور از سازمان در این دستورالعمل سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور است.

‏ج- اهم اهداف دستورالعمل

ماده ۳- اهم اهداف از اجرای این دستورالعمل عبارت است از:

1. ایجاد بستر لازم برای نهادسازی در قالب خردترین تقسیمات شهری
2. ایجاد زمینه افزایش مشارکت شهروندان در مدیریت شهری
3. تصمیم‌سازی گروهی موثرتر و کاهش فاصله میان شهروندان و مسئولین مدیریت شهری
4. افزایش وابستگی میان گروهی و انسجام اجتماعی، فرهنگی و دینی شهروندان
5. افزایش خودکنترلی و مشارکت شهروندان در ارتقاء امنیت شهری
6. انعطاف‌پذیری و عدم تمرکز اداری و سازمانی با رویکرد افزایش اثربخشی، سرعت و کیفیت مدیریت شهری
7. کارآمدی و هماهنگی ساختارها و شیوه‌های نظارت و کنترل در مدیریت شهری

د- ضوابط و شرایط کمی

ماده ۴- حداکثر مساحت ۱۱۰ هکتار یا حداکثر جمعیت دوازده هزار نفر (هریک که زودتر اتفاق افتاد) برای تشکیل محله می‌باشد. همچنین محدوده محلات می‌بایستی حتی‌الامکان طوری انتخاب شود که از دورترین نقطه مرزی محله تا مرکز محله که در آن کاربری‌های مختلفی برای رفع نیازمندی‌های شهروندان آن محله پیش‌بینی شده است ۱۰۰۰ متر و کمتر باشد.

ماده ۵- حداقل جمعیت لازم برای تشکیل منطقه در کلانشهرها ۱۸۰ هزار نفر و در سایر شهرها ۱۰۰ هزار نفر می‌باشد. در صورت لزوم هر منطقه در کلانشهرها، سه ناحیه با حداقل جمعیت ۶۰ هزار نفر در هر ناحیه و در سایر شهرها در هر منطقه دو ناحیه با حداقل جمعیت ۵۰ هزار نفر در هر ناحیه قابل پیش‌بینی است.

تبصره ۱: ناحیه ویژه حداقل ۵۰ درصد جمعیت حد نصاب تشکیل منطقه را خواهد داشت.

تبصره ۲: با توجه به لزوم رعایت محدوده محله‌های شهری در تعیین قلمرو منطقه، ناحیه و ناحیه ویژه در موارد خاص حداقل جمعیت تشکیل منطقه ناحیه و ناحیه ویژه می‌تواند تا ۷۵ درصد به شرط پیش‌بینی در سایر مناطق و نواحی کاهش یابد.

ه- راهبردهای تعیین محدوده محله نواحی و مناطق

ماده ۶- محدوده محله با توجه به ضرورت حفظ هویت و انسجام اجتماعی محله و تکیه بر شناخت عرفی از محله تعیین می‌شود. از آنجا که برخی از محلات شهری دارای هسته‌هایی قدیمی با انسجام اجتماعی قوی هستند، لازم است در محله‌بندی شهر نیز برای حفظ آن تلاش شود. مرز این محلات باید تا حد امکان منطبق بر مرزبندی عرفی محلات باشد و از تقسیم آن بین دو یا چند محله اجتناب شود.

ماده ۷- قلمرو فعالیت مناطق و نواحی می‌بایست حداکثر همگنی و توازن را در عواملی شامل درآمدزایی جمعیت، وسعت، مساحت حریم شهری، مساحت بافت‌های ناکارآمد شهری، هزینه‌های خدمات شهری و امکانات شهری دارا باشند.

ماده ۸- قلمرو مناطق و نواحی می‌بایست به گونه‌ای تعیین شوند که فاصله دورترین نقاط آنها به یکدیگر به حداقل برسد. برای تعیین محدوده محله ناحیه و منطقه لازم است تا از خطوط صاف و نام آشنا نظیر راه‌آهن، بزرگراه، خیابان اصلی، بستر رودخانه، ارتفاعات و سایر لبه‌های شهری مهم استفاده شده و مرز محدوده‌ها با خطوط معدودی تعیین شود.

ماده ۹- محدوده مناطق نه تنها نباید مانعی برای اجرای طرح‌های توسعه شهری باشد بلکه لازم است تا شرایط مناسب‌تری را در اجرای صحیح طرح‌های یاد شده و سایر الزامات و متغیرهای مصوب در آنها، فراهم آورند. برای تضمین تأثیر مثبت منطقه‌بندی بر اجرای طرح‌های توسعه شهری لازم است تا پیشنهادات ارائه شده برای تعیین محدوده مناطق از حیث انطباق با ضوابط و معیارهای طرح‌های یاد شده بطور جدی مورد بررسی کارشناسی قرار گیرد.

ماده ۱۰- محدوده مناطق باید به گونه‌ای تعیین شود که بتواند توسعه آتی شهر بر پایه فعالیت‌های شهرداری را به سمت توسعه پایدار، برخورداری متوازن همه شهروندان از خدمات عمومی و ارزش‌های افزوده جدید تسهیل کند.

ماده ۱۱- تعیین محدوده مناطق نباید موجب تأثیر منفی در قیمت املاک و تضعیف شخصیت اجتماعی محله‌های شهر یا کاهش انسجام اجتماعی در شهر شود. بر این اساس لازم است از مرزبندی بر اساس تفکیک محدوده‌های سکونت افراد از یکدیگر با خصوصیات اجتماعی – اقتصادی (به خصوص سطح درآمد) و کالبدی (بافت‌های نوساز یا فرسوده) پرهیز شود.

و- تهیه نقشه محدوده محله ناحیه و منطقه

ماده ۱۲- برای تعیین محدوده محلات نواحی و مناطق شهری باید از نقشه روزآمد کاربری زمین در طرح‌های توسعه شهری به همراه آخرین وضعیت فعلی شهر استفاده شود.

ماده ۱۳- محدوده محله و منطقه باید دارای مرز مشخص و مماس با سایر محدوده‌های اطراف خود باشد. برای نشان دادن مرز محلات و مناطق بر روی نقشه از خطوط با پهنای مناسب استفاده شود. رنگ و شکل این خطوط برای محدوده شهر، سیاه و خط چین، برای منطقه، سیاه ممتد و برای محله، آبی ممتد می‌باشد. پهنای این خطوط نباید مانع نشان دادن معابری شوند که به عنوان مرز انتخاب می‌شوند. مرزها باید در وسط معابر، کشیده شوند.

ماده ١۴- در موارد همپوشانی بین مرزها، تنها مرز محدوده بالاتر به ترتیب شامل محدوده شهر، منطقه و ناحیه نشان داده می‌شود. انواع کاربری‌های زمین باید بر اساس طرح‌های توسعه شهری مصوب بر روی نقشه مشخص می‌شوند. محدوده محلات، نواحی و مناطق نباید با رنگ پوشانده شوند و تنها با شماره از یکدیگر متمایز می‌شوند. شماره‌گذاری محدوده‌ها باید از چپ به راست و به دنبال هم باشد. به گونه‌ای که در یک شکل مربعی، اولین منطقه یا ناحیه و محله در شمال غرب و آخرین آنها در جنوب شرق باشد.

ماده ۱۵- نام معابری که به عنوان مرز محله یا منطقه تعیین می‌شوند باید بر روی نقشه ذکر شوند. نام سایر معابر اصلی شهر که به عنوان مرز انتخاب نشدند نیز با اجتناب از شلوغ شدن نقشه، بر روی نقشه مشخص شوند. مناسب است در هر محله، حداقل نام ۵ معبر ذکر شود.

ماده ١۶- نام محلات و شماره منحصر به فردی برای آنها در نقشه ذکر می‌شود. نام محلات از نام قدیمی آنها گرفته شود و در صورت تنافی بین سابقه نام و ارزش‌های جاری حکومت جمهوری اسلامی و جامعه، انتخاب نام جدیدی که مورد مخالفت ساکنان قرار نگیرد، امکان پذیر است. برای نامگذاری محلات می‌توان از نام خیابان اصلی یا میدان شناخته شده برای همگان در هر محله نیز استفاده کرد. نام محلات ترجیحا از نام قدیمی‌ترین بخش محله آن گرفته شود. در مورد مناطق و نواحی تنها شماره آنها ذکر شود. شماره هر منطقه، ناحیه و محله با قلم درشت و رنگ قابل تمایز در وسط منطقه، ناحیه و محله درج می‌شود. شماره محله در ادامه شماره ناحیه و منطقه در برگیرنده آن درج می‌شود. ترتیب اعداد منطقه تا محله از چپ به راست است. رنگ تعیین شده برای شماره منطقه، نواحی و محلات آن یکسان است و در هر منطقه تنها از یک رنگ برای شماره‌گذاری استفاده می‌شود که متمایز از سایر مناطق است.

ماده ۱۷- موقعیت مکانی ساختمان شهرداری، ساختمان‌های اداری، موزه‌ها، پارک‌های مهم، دانشگاه‌ها، مراکز خرید بزرگ، مراکز درمانی بزرگ و بیمارستان‌ها، کلانتری‌ها، جایگاه‌های عرضه سوخت و فضاهای شناخته شده به عنوان نشانه‌های شهری در راهنمای نقشه (لژاند) ذکر می‌شوند.

ماده ۱۸- نقشه‌ها و فایل‌های الکترونیکی آنها به شرح زیر توسط شهرداری تهیه و برای بررسی و تایید ارائه خواهد شد.

۱۸-۱- نقشه محدوده محلات نواحی و مناطق و محدوده مصوب شهر بر روی نقشه وضع فعلی کاربری زمین شهر. این نقشه باید حاوی همه کاربری‌های شهر و در اندازه A0 ارائه شود. در این نقشه باید همه ملاحظات مندرج در این دستورالعمل رعایت شوند.

۱۸-۲- فایل و نقشه بلوک‌بندی آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن در شهر. این نقشه با استفاده از اطلاعات دریافت شده از مرکز آمار ایران یا سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان یا عناوین مشابه تهیه می شود. قطع این نقشه A3 بوده و در این نقشه، خط محدوده شهر نیز ترسیم می‌شود.

۱۸-۳- فایل لایه‌های اطلاعات مکانی (Shape files) استفاده شده در نقشه نهایی. با استفاده از لایه‌های کاربری زمین در وضع فعلی شهر، محدوده شهر محدوده محلات، نواحی و مناطق شهر، محدوده بلوک‌های آماری و سایر لایه‌هایی که برای تهیه این نقشه مورد استفاده قرار گرفتند، یک فایل Geodatabase با نام شهر مربوطه (برای نمونه Shiraz Administrative District) تهیه و بر روی لوح فشرده ارائه می‌شود.

۱۸-۴- کتابچه اطلاعات توصیفی شامل اطلاعاتی درباره حدود جمعیت کاربری‌ها و مکان‌های خاص در هر سطح از قلمروهای سه گانه منطقه، ناحیه و محله است. این کتابچه لازم است به شکل کاغذی و الکترونیکی (در محیط قابل ویرایش) ارائه شوند.

۱۸-۵- در کتابچه اطلاعات توصیفی در یک صفحه A3 جداگانه، شهر با استفاده از نقشه منطقه‌بندی، تعداد مناطق، جمعیت و مساحت، معرفی شود. هر یک از مناطق، نواحی و محلات نیز در یک صفحه جداگانه A4 معرفی می‌شوند.

۱۸-۶- تصویر قلمرو هر یک از تقسیمات بر اساس نقشه نهایی منطقه‌بندی شهر تهیه و در نیمه بالایی صفحه معرفی آنها درج می‌شود.

۱۸-۷- حدود اربعه (شمالی، جنوبی، شرقی و غربی) هر یک از محدوده‌ها در صفحه معرفی آنها بیان می‌شود. برای بیان آنها از نام معابر و عوارض خطی طبیعی استفاده می‌شود. برای نمونه: مرز شرقی: خیابان شهید احمدی از تقاطع خیابان شهید رستم زاده تا پل شهید باباپور؛ خیابان لاله از تقاطع خیابان شهید احمدی تا …..

۱۸-۸- مساحت کاربری‌های اصلی شامل مسکونی، تجاری، آموزشی، درمانی، شبکه معابر، فضای سبز و زمین‌های ساخته نشده، در صفحه معرفی هر یک از مناطق نواحی و محلات به هکتار ذکر شود.

۱۸-۹- صفحات معرفی محدوده‌ها باید به ترتیب مناطق (از منطقه یک)، نواحی (از ناحیه ۱ منطقه ۱) و محلات (از محله ۱، ناحیه ۱ منطقه ۱) در کتابچه اطلاعات توصیفی گنجانده شوند. در ابتدای بخش مربوط به هر منطقه تصویری از محدوده منطقه در برگ A3 درج شود.

۱۸-۱۰- لازم است تا در ابتدای کتابچه یک مقدمه به قلم شهردار و معرفی کوتاهی از شهر و شهرداری و اهداف شهرداری از ایجاد مناطق و نواحی پیش‌بینی شود.

۱۸-۱۱- عنوان این کتابچه (اطلس تقسیمات فضایی شهر ……………) است. در صفحه اول، بالای عنوان، نام (و نشان) شهرداری و در پایین آن (با فاصله و قلم مناسب) تاریخ تهیه (آخرین ویرایش) کتابچه ذکر می‌شود.

ز – فرایند اجرایی محله بندی و منطقه بندی

ماده ۱۹- فرایند اجرایی شناخت و تعیین محدوده محله، ناحیه و مناطق شهری به شرح زیر است.

۱. شهرداری بر اساس طرح‌های توسعه شهری مصوب و ضوابط این دستور العمل لازم است تا محله‌های شهر را به همراه قلمرو جغرافیایی آنها تعیین نماید.

۲. در صورتیکه شهرداری دارای ضوابط و شرایط کمی ایجاد منطقه و یا ناحیه ویژه باشد، پیشنهاد خود را پس از تایید شورای اسلامی شهر به استانداری ذیربط ارائه می‌نماید.

۳. استانداری ذیربط پس از بررسی پیشنهاد شهرداری و تطبیق آن با ضوابط این دستورالعمل و طرح‌های توسعه شهری درخواست مربوط را با امضا معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری به سازمان ارسال می‌نماید.

۴. سازمان ظرف مدت حداکثر سه ماه با برگزاری جلسات مشترک با شهرداری و مسئولین ذیربط در استانداری درخواست ارائه شده را بررسی و اعلام نظر خواهد نمود.